36
va hamisha bir-birini taqozo qiladigan ikki tomonidir (bu
haqda keyingi mavzuda
batafsilroq to’xtalamiz). Shuning uchun ham ishlab chiqarish jarayoniga hamisha
uning pirovard maqsadi bilan birgalikda qaraladi. Ishlab chiqarishning maqsadi
cheklangan resurslardan unumli foydalanib, kishilar ehtiyojini qondirish ekan, uning
samarasi tovar va xizmatlarning natural va qiymat jihatdan o’sishida ko’rinadi. Shu
nuqtai nazardan olganda ishlab chiqarish jarayoni hamisha naflilikni, ya’ni iste’mol
qiymatini yaratish, ko’paytirish va qiymatlarning o’sish
jarayoni hisoblanadi, uning
asosiy maqsadi esa, iste’mol qiymatni, ya’ni nafli tovarni yaratishdan iborat bo’ladi.
Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan holda kishilar
ehtiyojini qondirishga qaratilishi va shunga zarur bo’lgan sifat va miqdorda iste’mol
qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qo’yishi uning ijtimoiy yo’nalishini ifoda etadi.
Lekin bu umumiy ijtimoiy yo’nalish aniq kishilarning,
tadbirkorlarning manfaati
bilan bog’langandagina amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoki unga o’tish
davrida har bir mulk egasi yoki tadbirkor ma’lum miqdorda foyda olishni, sarflangan
vositalariga, pul mablag’lariga nisbatan ko’proq qiymatga ega bo’lishni maqsad qilib
qo’yadi. Shuning uchun ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan,
iste’mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o’sish
jarayoni bo’lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun
10 mln. so’mlik paxta tolasi sotib oldi deylik. Toladan ip yigirish uchun qo’llanilgan
asosiy vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 2 mln. so’mni, ish haqi
3 mln. so’mni tashkil etib, 3 mln. so’mlik foyda oladigan bo’lsa, yaratilgan
mahsulotning qiymati 18 mln. so’mni, qo’shilgan qiymat 8 mln. so’mni tashkil etadi.
Agar biz 8 mln. so’mlik qo’shilgan qiymatdan 2 mln. so’mini amortizatsiya,
energiya va boshqalardan
iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan yaratilgan
qiymatlar deb qarasak, 6 mln. so’mlik qiymat, ya’ni 3 mln. so’mlik ish haqi va 3 mln.
so’mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan yangi qiymat
hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini
quyidagicha ifoda etishimiz mumkin (2.3-chizma).
