3. Inqirozlarning mazmuni va turlari Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Shunga ko’ra
ushbu fazaning mazmuni va uning turlarini batafsil ko’rib chiqish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan
tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy
kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funktsional shakllarida namoyon
bo’ladi.
Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish
tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik
o’zining eng past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Sh
unga ko’ra, iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar
massasi to’lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo’ladi)
qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to’xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish
kamayadi, ishlab chiqarishning o’sish davri uning tushkunligi bilan almashinadi.
Iqtisodiyotning o’sishi inflyatsiya, ya’ni narx darajasining asossiz ravishda keskin
ko’tarilishi sababli orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo’ladiki, bunda iqtisodiy
o’sish bandlik va ishlab chiqarishning past darajasiga o’rin beradi, ayrim hollarda narx
darajasining ko’tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o’sadi. Qisqacha aytganda,
iqtisodiy o’sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham inflyatsiya oqibatida
uzilib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi – takror ishlab
chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning
natijalarini o’zlashtirish o’rtasidagi nomutanosiblik bo’lib, u turli ishlab chiqarish
usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarda namoyon bo’ladi.
Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o’rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga
kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish
imkoniyatini saqlaydi.
Rivojlangan tovar xo’jaligi paydo bo’lgunga qadar ishlab chiqarishning keskin
qisqarishi odatda tabiiy ofatlar (qurg’oqchilik, toshqinlar va h.k.) yoki urushlar va ular
keltiradigan vayronagarchiliklar bilan bog’liq bo’lgan. Yirik mashinali ishlab
chiqarishga o’tilgan davrdan keyingi vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib
turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga siklik tavsifni kasb
376
etadi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro’y bersada, ularni umumiy, o’xshash tomonlarini
nazarda tutib, guruhlarga ajratish mumkin.
1. Xo’jalik tizimida
