58
3.1-chizma
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy tuzilishi
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashib
kelgan qator ishlab
chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ajralib turadi.
Ishlab chiqarish usullari almashuvining klassik namunasi yevropada namoyon
bo’lgan deb hisoblanadi. Yevropa hududida bir-biri bilan almashib,
ibtidoiy jamoa,
quldorlik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit’alarga
qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana shu munosabatlarning
hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada yevropa
mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab chiqarish usuli
deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi.
Bu usulning shakllanishida
mamlakatlarning katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab
chiqarish munosabatlarining sug’orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga
solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan bog’liq
sifat
xususiyatlari aks etadi.
Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni s
ivilizatsiyaning tarixiy rivojlanish
tiplari
natijasi sifatida o’rganish ham muhim o’rin tutadi.
«Sivilizatsiya» so’zi
lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma’nolarni
anglatadi. Bu tushuncha fanga frantsuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt –
ikki asr oldin kiritilgan bo’lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo’lgan jamiyatlarni
tavsiflash uchun qo’llanilgan. Umuman olganda sivilizatsiya rivojlangan
mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning
oqilona tashkil
etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi.
Jamiyat
taraqqiyotini
sivilizatsiya
nuqtai-nazaridan
o’rganishda
sivilizatsiyalarning almashuvi nazariyasi muhim o’rin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari
quyidagi 7 ta bosqichdan iborat sivilizatsiyani ajratib ko’rsatadilar:
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya
Ishlab chiqarish usuli
Ustqurma
Ishlab chiqarish
munosabatlari
Ishlab chiqarish
vositalari
- mulkchilik
- ishlab chiqarish
- taqsimot
- ayirboshlash
- ist
е’mol munosabatlari va
boshqalar
siyosiy, huquqiy,
mafkuraviy,
milliy, oilaviy va
boshqa ijtimoiy
munosabatlar
Ishlab chiqaruvchi kuchlar
Ishchi kuchi
59
1)
davomiylik muddati 30-35 asrni o’z ichiga olgan neolit davri;
2)
davomiylik muddati 20-23 asrni o’z ichiga olgan sharqiy quldorlik davri
(bronza asri);
3)
davomiylik muddati 12-13 asrni o’z ichiga olgan antik davr (temir asri);
4)
davomiylik muddati 7 asrni o’z
ichiga olgan erta feodal davri;
5)
davomiylik muddati 4,5 asrni o’z ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr;
6)
davomiylik muddati 2,5 asrni o’z ichiga olgan industrial davri;
7)
davomiylik muddati 1,3 asrni o’z ichiga olgan yuqori industrlashish davri
1
.
Bu qayd qilingan bosqichlardan ko’rinib turibdiki,
ushbu nazariyada turli
qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo’l qo’yilib, jamiyat taraqqiyoti
bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas.
Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga
