«Qo‘ziqorin terish»
o‘yini. Tarbiyachi oldindan guruh xonasining har xil
burchaklariga taglikka o‘rnatilgan archalarni qo‘yadi, archalar ostiga esa
qo‘ziqorinlarni qo‘yadi. Shundan keyin bolalar bilan qo‘ziqorin terishga boradi.
Har qaysi bolaning qo‘lida savati bor. Tarbiyachi o‘yin syujetini rivojlantiradi:
«Bolalar o‘rmonga borishdi. Lola qizil qalpoqchali katta qo‘ziqorin topdi. G‘ani
esa jigarrang qalpoqchali kichkina qo‘ziqorin topdi. Halima ham katta qo‘ziqorin
topdi. Shavkat esa kichkina qo‘ziroqin topdi». Shundan keyin bolalarning hammasi
bir erga to‘planib, har qaysi bola topgan qo‘ziqorinini stolga qo‘yadi. Tarbiyachi
yakunlaydi: «Har qaysingizda bittadan qo‘ziqorin bor edi, endi ko‘p qo‘ziqorin
bo‘ldi».
54
«Uloqlar bilan echki»
o‘yini. Bu o‘yinning maqsadi ayrim elementlardan
to‘plam tuzish bo‘yicha mashq qildirish. O‘yin boshlanishiga qadar kichkintoylarni
«Bo‘ri bilan yetti uloq» ertagi bilan tanishtirish, echki bitta, uloqlar esa ko‘p
ekanini aniqlash, o‘yinchoq echki bilan uloqlarni ko‘rish kerak. Shundan keyin
bolalardan kimdir ko‘zini berkitadi, tarbiyachi esa uloqlarni har xil joyga yashiradi.
Echki ma’raydi: «Mee», bola ko‘zini ochib, uloqlarni qidira boshlaydi. Tarbiyachi
bunday deydi: «Uloqlar shoxdor echkidan yashirnishdi, qaydasiz uloqchalar,
qaydasiz, jajjivoylar?». Bola uloqni topib, bir so‘zi bilan uni stolga qo‘yishi
zamonoq echki yanama’raydi: «Mee». Tarbiyachi echki yana bitta uloqni
qidirishni so‘rayapti, deydi. O‘yin hamma uloq topilguncha davom etadi. Eng
oxirida echki «Rahmat, endi uloqlar ko‘p, ularning hammasi topildi», deydi.
«Jajjivoy»
o‘yini oldingi o‘yinga o‘xshash o‘tkaziladi. Bitta mushuk va
ko‘p mushukcha, bitta tovuq va ko‘p jo‘ja, bitta o‘rdak va ko‘p o‘rdakcha bo‘lishi
mumkin va h. k.
«Bitta» va «ko‘p» tushunchalarini farq qildirish uchun sharlar, halqachalar,
toshchalar va boshqa narsalar bilan o‘yin o‘tkazish mumkin. Tarbiyachi stolga
bitta va ko‘p buyum qo‘yadi. U bitta buyumni ko‘rsatnb, «Bitta shar (tugma,
halqacha)» deydi. Shundan keyin buyumlar guruhlarini ko‘rsatadi va deydi: «Ko‘p
narsalar (tugmalar, halqalar)». Tarbiyachi bolalarga bittadan shar olishni taklif
qiladi va shunday deydi: «Naimada. bitta shar, Jasurda bitta shar, Vohidda bitta
shar. Yana bitta shar kimda, ko‘rsating. Har kim o‘z sharini stolga savatga, qutiga
qo‘ysin. Har kimda bittadan edi, endi nechta bo‘ldi? Ko‘p».
Bolalarga xaltachalar, savatchalar, qutichalar tarqatish va ularga oldin bitta
buyum, keyin esa ko‘p buyum solishni taklif qilish mumkin.
«Bitta» va ko‘p tushunchalarini mustahkamlash uchun o‘yin mashqlardan
foydalanish tavsiya etiladi. Tarbiyachi stolga bir varaq qog‘ozni qo‘yadi, uning
ustiga istalgan hayvon o‘yinchoqlardan, masalan, olmaxonlarning bir nechtasini
(5-6 tasini) qo‘yadi. Shundan keyin bolalarga murojaat qiladi: «Maysazorda
olmaxonlar ko‘p. Men bitta olmaxonni mehmonga chaqiraman. Sen ham chaqir
Iroda. Iroda nechta olmaxonni chaqirdi? Mendagi olmaxonlar nechta?»
55
Bolalar navbati bilan to qog‘ozda bitta ham o‘yiichoq qolmaguncha bittadan
o‘yinchoq oladilar. Tarbiyachi so‘raydi: «Maysazorda nechta olmaxon qoldi?
(Bitta ham qolmadi). Mendagi olmaxonlar qancha? (Ko‘p). Yana maysazorda
olmaxonlar ko‘p bo‘lishi uchun kelinglar bunday qilaylik. (O‘yinchoqlarni oldingi
joylariga qo‘yadi.) Said, senda nechta olmaxon qoldi? (Qolmadi.) Maysazorda
olmaxonlar nechta bo‘ldi? (Ko‘p)».
Bunday o‘yin mashqlarni boshqa hayvonlar to‘plami bilan ham o‘tkazish
mumkin, bular o‘rdak bilan o‘rdakchalar, ayiq bilan ayiqchalar, quyon bilan
quyonchalar bo‘lishn mumkin. Bu xil mashqlarning borishida bola har bir guruh
alohida buyumlardan iborat ekanini tushuna boshlaydi, guruhdan bitta buyumni
ajratishni, «ko‘p», «bitta» tushunchalarini farq qilishni o‘rganadi. Bu o‘rinda
mazkur tushunchalar bir-biriga qarshi qo‘yilmaydi (mana – ko‘p, mana – bitta),
balki bir-biriga taqqoslanadi. «Bitta» guruhning tarkibiy qismi sifatida qatnashadi.
Bu mashqlarni o‘tkazishda tarbiyachi bolalarga tez-tez «Qancha?» savolini berishi
kerak; ularni ko‘p, bitta, bitta ham yo‘q so‘zlarnii ishlatishga undashi kerak.
Kichkintoylar javob berayotganida buyumlarning o‘zini ham, ularning miqdorini
(bitta quyoncha, ko‘p quyoncha) ham aytishlarini talab qilish zarur.
Ta’limiy faoliyatga har xil illyustratsiya materiallarning kiritilishi ham
bolalarning «bitta» va «ko‘p» tushunchalarini o‘zlashtirishlariga yordam beradi.
Chunonchi, «Mushuk mushukchalari bilan», «It bilan itchalar» rasmlarini qarab,
bolalar bitta mushuk va ko‘p mushukchalar, bitta it va ko‘p kuchukchalar
deyishadi, bolalar bitta sabzavot va ko‘p mevalarni topadilar, bitta katta pomidor
va ko‘p kichik pomidorlarni topadilar.
Jismoniy tarbiya va musiqa, tasviriy faoliyatlarga oid mashg‘ulotlarda
bolalar har doim «ko‘p» va «birlik» tushunchasi bilan uchrashadilar. Masalan,
koptoklar va cho‘plar ko‘p, xoda esa bitta, bayroqchalar va ro‘molchalar ko‘p, zina
esa bitta.
Rasm solish vaqtida tarbiyachi bolalarning qalami nechtaligini so‘raydi (har
kimda bittadan, hammada esa ko‘p).
56
Musiqa mashg‘ulotida bolalar nog’oraning har bir taqillashiga yoki boshqa
musiqa asbobining har bir ovoziga stulga yoki stolga bittadan o‘yinchoq
qo‘yadilar.
Tarbiyachi o‘z ishida kundalik turmushdagi vositalardan ham keng
foydalanishi mumkin. Uning topshirig‘i bilan bola bitta, keyin yana bitta qoshiq
keltiradi yoki bitta katta va ko‘p kichik qoshiqlarni keltiradi. Tarbiyachi bolalarga
kitob o‘qib berar ekan, kitobning bittaligini, uning varaqlari esa ko‘pgina ekanini
ta’kidlaydi. Hovlida sayr qilib yurganda tarbiyachi, bolalar e’tiborini bitta terak va
ko‘p qarag‘ay o‘sayotganiga, qumli joy bittaligiga, skameykalar esa ko‘p ekaniga
qaratadi.
Kichik guruh bolalari to‘plamdan alohida elementni, ajratishga va shu
elementlarni bitta to‘plamga birlashtirishga, to‘plamni yagona butun deb qabul
qilishga shunday usulda o‘rgatiladi.
Miqdoriy tasavvurlarni shakllantirishga oid ishning navbatdagi bosqichi
maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlar guruhlarini taqqoslashga o‘rgatish,
«tenglik» va «tengsizlik»
tushunchalari bilan tanishtirishdan iborat. Bu bosqichda
bolalarga bir guruhning har bir buyumini boshqa guruh buyumlari bilan mos
keltirish va shu yo‘l bilan (sanamasdan) qaysi guruhda ular ko‘p, qaysi guruhda
ular kam yoki teng ekanini aniqlashni o‘rgatish muhimdir. Tarbiyachi bolalarga
buyumlarni ustiga qo‘yib va yoniga qo‘yib taqqoslash usullarini o‘rgatadi. Eng
sodda amaliy taqqoslash usuli – ustiga qo‘yib taqqoslashdan boshlash kerak.
Masalan, tarbiyachi buyumlarga (3-5 ta) ularning tasvirlarini qanday qoplash
kerakligini ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bu usulni egallab
olganlaridan keyin bolalarni buyumlarning kartochkadagi tasvirlari ostiga
qo‘yishga, bunda ular orasidagi intervalni qat’iy saqlagan holda (ya’ni buyumlar
orasidagi masofaga qat’iy amal qilgan holda) o‘rgatish kerak.
Tarbiyachi buyumlarni bir-birining ustiga va yoniga qo‘yish yo‘llari bilan
taqqoslash usulini bolalarga o‘rgatganidan keyin, to‘plamlarning tengligi
(tengsizligi) ni o‘rnata olishga, «tengdan» (qancha bo‘lsa, shuncha»), ko‘pkam»
munosabatlarini o‘rnatishni o‘rgatadi. Shu maqsadlarda buyumlarning ikki
57
guruhini taqqoslashga doir har xil mashqlardan foydalaniladi. Masalan, bolalar
qo‘g‘irchoqlar va piyolalar, quyonchalar va sabzilarning miqdorlari teng yoki teng
emasligini, qaysi buyumlar: chelakchalar yoki kurakchalar, qizil yoki ko‘k
doirachalar ko‘p yoki kam ekanini aniqlaydilar. Taqqoslash uchun buyumlarning
miqdori teng (2 va 2,3 va 3,4 va 4,5 va 5) va teng emas (2 va 3, 3 va 4, 4 va 5 ta
buyumga ortiq yoki kam) doirachalar beriladi.
Tarbiyachi bolalarni buyumlar guruhlarini taqqoslaganda qanday obyektlar
ko‘p, qandaylari kam ekanini aytishga o‘rgatadi («Qizil doirachalar ko‘k
doirachalardan ... ta ortiq, ko‘k doirachalar qizil donrachalarga nisbatan ... ta kam,
ko‘k doirachalar nechta bo‘lsa, qizil doirachalar ham shuncha»).
Tarbiyachi bir xil buyumlarning orasidagi miqdoriy munosabatlarni doim
almashtirib turishi kerak. Masalan, shunday qilish kerakki, ko‘k donrachalar qizil
doirachalardan ham ko‘p bo‘lsin, ham kam bo‘lsin, qizil doirachalar qancha bo‘lsa,
shuncha bo‘lsin. Taqqoslanayotgan guruhlarning fazoviy holatlarini ham
o‘zgartirib turish kerak. Masalan, to‘plam polotnosining goh ustki, goh pastki
qatoriga ko‘proq (kamroq) miqdorda buyumlarni joylashtirish kerak, bolalar
kartochkada ham mos ravishda shu ishni bajarishlari kerak. Bunday mashqlarni
bajarish jarayonida bolalar har xil turdagi va rangdagi buyumlar (ayiqchalar,
mashinachalar, yashil, sariq, sharlar va h. k.) ortiq, kam, teng bo‘lishi
mumkinligini bilib oladilar.
O‘quv yili oxirida bolalarga har xil o‘lchamdagi buyumlar miqdorini
taqqoslashni (ustiga yoki yoniga qo‘yish bilan) o‘rgatish kerak. Chunonchi, kichik
va katta kubchalar guruhlarini taqqoslashda (har bir katta kubchaga bittadan kichik
kubchani qo‘yib) kichkintoylar bitta kichik kubcha juftsiz qolganini, demak, kichik
kubchalar ko‘p, katta kubchalar kam ekanini aniqlaydilar. Shunga o‘xshash
mashqlarda munosabatlarning, ya’ni katta ob’ektlar ko‘p, kichiklari kam; kattalari
kam, kichiklari ko‘p; katta va kichik obyektlar miqdori teng kabi munosabatlarning
har xil variantlarini o‘rgatish kerak. Bu xil mashqlar jarayonida bolalar har xil
analizatorlar yordamida idrok qilinadigan ikki guruh elementlarini juftlab
taqqoslashni o‘rganadilar. Katta va kichik buyumlarning tengligi ham, qator yoki
58
biror geometrik shakl (masalan, doira, kvadrat, uchburchak) shaklida
joylashtirilgan buyumlar tengligi ham shunday qaraladi. Tengliklarni tekshirish
uchun bolalarga bir guruh buyumlarni ikkinchi guruh buyumlari qarshisiga
(juftlab) joylashtirish, ularni sanab chiqish va topilgan sonlarni taqqoslashni taklif
qilish mumkin.
Shuningdek, tengsizliklarni taqqoslashga doir mashqlar o‘tkazish kerak.
Bunda bolalarga qandaydir buyumlar ikknnchi taqqoslanayotgan guruhdagi
buyumlardan kam joy egallashiga qaramay (ularning joylashuvi,kattaligiga qarab),
ko‘p bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatish kerak. Bu xil mashqlar bolani buyumlarning
soni ularning o‘lchami va joylashuvlariga bog‘liq bo‘lmasligini tushunishga olib
keladi.
|
