33
Maxsus obyekt Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismidagi jinoyat huquqiy normalarni klassifikatsiya qilish
asosida aniqlashadi. Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi xuddi shu tartibda, ya'ni maxsus obyektni hisobga olgan
holda tuzilgan.
Maxsus obyektni to'g'ri aniqlash ijtimoiy xavfli harakatning xususiyati va ahamiyatini, uning qo'riqlanayotgan
ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o'rnini aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, obyekt jinoyatning ijtimoiy xavflilik
darajasini va xususiyatini aniqlashga yordam beradi.
Jinoyat huquqi «Maxsus» qismi tizimida boblarning joylashuv tartibi, awalo, jinoyat obyektining ahamiyati va
jamiyat uchun bo'lgan qimmatiga bog'liq qonun chiqaruvchi organ tomonidan «Maxsus» qism boblarining ma'lum
tartibda, qonun bilan qo'riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarning ahamiyati jihatidan joylashtirilishi bu munosabatlarni
qo'riqlashning muhimligini ta'kidlaydi.
Jinoyat qonunining rivojlanish tarixida birinchi marta 1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan amaldagi Jinoyat
kodeksining «Maxsus» qismi tizimida insonning hayoti, sha'ni, qadr-qimmati va hokazolarni qo'riqlashga ustuvor
ahamiyat berildi, ya'ni fuqarolaming Konstitutsiyaviy huquq va erkinligi, hayoti, sog'lig'i, sha'ni va qadr-qimmati
birinchi o'ringa qo'yilgan. Jinoyat kodeksining 1-bo'limi «Shaxsga qarshi jinoyatlar», deb ataladi.
«Maxsus» qismda ikkinchi o'rinda tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar va uchinchi o'rinda iqtisodiyot
sohasidagi jinoyatlar va boshqa guruhdagi jinoyatlar muayyan ketma-ketlik asosida joylashtirilgan.
Bevosita obyekt,
deyilganida, ijtimoiy xavfli tajovuz bevosita qaratilgan ijtimoiy munosabat tushuniladi. Aynan
jinoyatning bevosita obyektini to'g'ri aniqlash jinoyatni kvalifikatsiya qilishda katta ahamiyat kasb etib, jinoyatga
yarashajazo tayinlashda muhim o'rin tutadi.
Jinoyat sodir etilayotganida birdaniga bir necha bevosita obyektlarga zarar yetkazilishi mumkin. Ayrim hollarda
bu jinoyatni kvalifikatsiya qilishga ta'sir etsa, boshqa hollarda ta'sir etmaydi, ammo jazo tayinlanishida hisobga olinishi
lozim. Masalan, bosqinchilik (Jinoyat kodeksining 164-moddasi) ikki obyektli jinoyat hisoblanadi. Bosqinchilik sodir
etishda aybdor shaxs o'zgalar mulkiga tajovuz qilish bilan birga jabrlanuvchining sog'lig'iga ziyon yetkazadi. Bir jinoyat
sodir etilganida, bir necha obyektga zarar yetkazilgan bo'lsa, obyektlar ichidan yetkazilgan zararning muhimligi Jinoyat
kodeksining «Maxsus» qismida aniqlanadi va u bevosita obyekt hisoblanadi.
Jinoyatning bevosita obyektini jinoyat huquqi nazariyasida uch turga boiib o'rganiladi:
1) asosiy bevosita obyekt;
2) qo'shimcha bevosita obyekt;
3) fakultativ bevosita obyekt.
Agar jinoyatning bevosita obyekti bitta emas, balki bir nechta bo'lsa, ulardan biri asosiy obyekt hisoblanadi.
Chunonchi, bezorilikning asosiy obyekti jamoat tartibi, bosqinchilik jinoyatida mulk, yolg'on xabar berish jinoyatida
odil sudlov organlarining to'g'ri ishlash faoliyatidir. Mana shu asosiy obyekt konkret jinoyatni Jinoyat kodeksining
tegishli bobiga kiritish uchun asos bo'ladi.
Ikki obyektli jinoyatlarda zarar asosiy obyektdan tashqari boshqa obyektga ham yetkazilib, u qo'shimcha obyekt
hisoblanadi. Qo'shimcha obyekt murakkab tarkibli jinoyatlarda bo'lib, boshqa jinoyat tarkibidan ajratishda muhim
ahamiyatga egadir.
Jinoyat huquqi nazariyasida yana fakultativ obyekt degan tushuncha ham bor. Bu shunday ijtimoiy
munosabatdirki, jinoyat sodir etilganda ma'lum zarar yetkazilishi ham, yetkazilmasligi ham mumkin. Masalan, bezorilik
(277-modda) sodir etilganda, aybdor tomonidan shaxsning sog'lig'iga zarar yetkazilishi yoki yetkazilmasligi ham
mumkin. Shuning uchun fakultativ obyekt shunday obyektki, shu obyektsiz qilmish muayyan jinoyat tarkibini tashkil
etmasligi ham mumkin.
Ayrim hollarda jinoyatning bevosita obyekti jinoyat huquqiy normada to'g'ridan to'g'ri ko'rsatiladi. Jinoyat
kodeksining 157-mod-dasi «Davlatga xoinlik qilish» deb atalgan. Bu moddada yozilishicha: «Davlatga xoinlik qilish,
ya'ni O'zbekiston Respublikasi fuqarosining O'zbekiston Respublikasining suvereniteti, hududiy daxlsizligi, xavfsizligi,
mudofaa salohiyati yoki iqtisodiyotiga zarar yetkazish» yoki Jinoyat kodeksining 158-moddasida «O'zbekiston
Respublikasi Prezidentining hayotiga tajovuz qilish» uchun javobgarlik nazarda tutilgan bo'lib, bu jinoyatlarda bevosita
obyekt to'g'ridan to'g'ri ko'rsatilgan bo'lib, bular O'zbekiston Respublikasi suvereniteti, hududiy daxlsizligi, xavfsizligi,
iqtisodiyoti va O'zbekiston Respublikasi Prezidentining hayotidir.
Ko'p hollarda jinoyat-huquqiy normada bevosita obyekt to'g'ridan to'g'ri ko'rsatilmaydi. Shuning uchun
moddalar joyla-shuviga qarab, jinoyatning ijtimoiy-siyosiy mohiyati va yuridik tahlili asosida Jinoyat kodeksining
«Maxsus» qismida ko'zda tutilgan jinoiy javobgarlikni belgilovchi norma aniqlanadi.
