80
Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan
ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni turli vaqtlarga sodir etib, agarda ulardan birortasi uchun ham shaxs sudlangan
bo'lmasa, jinoyatlarning
real jami, deyiladi.
Jinoyatlar majmuyi masalasini tadqiq qilish shuni ko'rsatadiki, jinoyatlarning real jami, ideal jamiga qaraganda
ko'proq tarqalgan jinoyatlardan bo'lib hisoblanadi. Ma'lumotlarga ko'ra, 91,6 % hollarda jinoyatlarni real jami tariqasida
sodir etish tashkil etsa, 8,4 % ni ideal jami tariqasida jinoyat sodir etish tashkil etadi.
Yuridik adabiyotlarda bildirilgan fikrlarga ko'ra, real jami uchun uning tarkibiga kiruvchi jinoyatlarni turli
vaqtlarda sodir etilishi xususiyatli bo'lib, jinoyatlarning real jami o'z navbatida bir turdagi va turli turdagi real jamiga
bo'linadi. Jinoyatlarning turli vaqtlarda sodir etilishi, qilmishni real jami ekanligini aniqlashda qiyin^ chiliklar
tug'dirmaydi. Chunki, ushbu holda har bir qilmish mustaqil ravishda kvalifikatsiya qilinadi.
Jinoyatlarning real jamini turli va bir turdagi jinoiy qilmishlar tashkil etishi mumkin. Ya'ni
real jamida, subyekt
aynan bir turdagi va turli ijtimoiy munosabatlarga ta'sir etadi. Shuning bilan birgalikda, shaxsning qilmishi real jami
tariqasida, nafaqat, tamom bo'lgan jinoyatlar mavjud bo'lganda, balki ulardan biri jinoyatga tayyorgarlik ko'rish yoki
suiqasd, boshqasi tamom bo'lgan jinoyat bo'lganda ham tashkil etadi.
Jinoyatlarning ideal va real jami sodir qilinish vaqti va huquqiy oqibatlari jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bular
quyidagilarda ifodalanadi:
1) Jinoyat kodeksining 56-moddasi Gazoni og'irlashtruvchi holatlar), «n» bandida ko'rsatilishicha, ilgari qasddan
jinoyat sOdir etgan shaxsning takroran jinoyat sodir etishi, jazoni og'irlash-tiruvchi holatlanadi;
2) agar aybdorning bir harakati Jinoyat kodeksining ikki moddasi bilan kvalifikatsiya qilnishi lozim bo'lgan ijtimoiy
xavfi katta bo'lmagan jinoyat sodir qilingan bo'lsa, aybdor Jinoyat kodeksining 66-moddasiga binoan (aybdor o'z
qilmishiga chin ko'ngildan pushaymon bo'lganligi munosabati bilan) javobgar-likdan ozod qilinishi mumkin.
Bunday
jinoyatlar real jami tariqasida sodir qilinsa, javobgarlikdan ozod qilishning bu turini qo'llash mumkin bo'lmaydi;
3)-jinoyatlarning ideal jamida shaxsga nisbatan, agar bunga qonunda ko'rsatilgan asoslar mavjud bo'lsa, Jinoyat
kodeksining 71-moddasini qo'llab, jazodan ozod qilinishi mumkin. Real jami tariqasida sodir qilingan jinoyatlarga
nisbatan esa, ushbu moddani qo'llash mumkin bo'lmaydi. Shuningdek, jinoyatlarning real jami tariqasida bir qancha
jinoyatlar sodir qilgan shaxslarga nisbatan jinoyat qonunida ko'zda tutilgan boshqa imtiyozlarni qo'llash mumkin
bo'lmaydi. Qonunda ana shunday holat belgilanishining asosiy sababi jinoyatlarning ideal jami
tariqasida jinoyat sodir
etgan shaxsga nisbatan real jami tariqasida jinoyat sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasi yuqoriroqdir.
Shaxsning oldin bitta jinoyatni sodir qilib, yana yangi jinoyat sodir etish, jinoiy faoliyatini davom cttirganligi uning
ijtimoiy xavfli ekanligidan dalolat beradi. Boshqa teng sharoitlarda shaxsning ongi va ruhiy holatida nizoli hamda
muammoli vaziyatlarni hal qilish vositasi sifatida jinoyat sodir qilishga tayyorgarligi ildiz otib ketganligini namoyon
qiladi.
Demak, yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, jinoyatlarning real va ideal jamiga bo'linishining ham amaliy, ham
nazariy ahamiyati juda kattadir. Jinoyatlar jami tushunchasini jinoyat qonunining mustaqil instituti sifatida ajratib
ko'rsatilishi uchun barcha asoslar mavjuddir.
O'zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentabrdagi Jinoyat kodeksi tuzilishiga ko'ra, 1959-yilgi kodeksdan
farq qilib, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi deyarli ko'pchilik
moddalari qism-larga, har bir qismlari yana bandlarga
bo'linadi. Shunga muvofiq ravishda «Maxsus» qism bitta moddasi, bitta qismining turli band-larida nazarda tutilgan
jinoyatlar turli vaqtlarda sodir qilinsa-da, jinoyatlar jami mavjud bo'lmaydi. Ya'ni, masalan, shaxs ancha miqdorda
o'zganing mulkini yashirin ravishda o'girlagan, ma'lum vaqt o'tgandan so'ng bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til
biriktirib, sodir qilgan bo'lsa, jinoyatlar majmuyini tashkil etmaydi. Jinoyat kodeksining 33-moddasi mazmuniga ko'ra,
jinoyatlar majmuyini tashkil qilish uchun «Maxsus» qism turli moddalarida yoki bitta moddaning turli qismlarida
nazarda tutilgan jinoyatlar sodir qilinishi kerak. Ushbu
holda jinoyatlar jami deb emas, balki jinoyat takroran sodir
qilingan, deb hisoblanadi.
Jinoyat kodeksining 33-moddasi, 2-qismida «Agar shaxs sodir etgan qilmishida ushbu kodeks «Maxsus» qismi
ayni bir modda-sining turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlarning alornatlari mavjud bo'lsa, u moddaning og'irroq
jazo belgilangan qismi bo'yi-cha javobgarlikka tortiladi», deyiladi. Qonundagi bu tushuntirishni noto'gri tushungan
ayrim sudlar jinoyatlar majmuyi tariqasida kvalifikatsiya qilib jazo tayinlash kerak bo'lgan qilmishlarga ham tatbiq
qilmoqdalar.
Jinoyat kodeksining 33-moddasi, 1-qismida ideal yoki real jami tariqasida kamida Jinoyat kodeksining
«Maxsus» qismi ikkita moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadigan j'inoyatlar nazarda tutilgan bo'lsa, ushbu moddaning 2-
qismida faqat bitta modda bilan kvalifikatsiya qilish va jazo tayinlash mumkin bo'lgan jinoyat haqida so'z ketmoqda.
Jinoyatlar majmuyining ma'nosini yanada aniq-lashtirish maqsadida shu moddaning 2-qismiga ana shu tushuncha
kiritilib, agar bitta jinoiy qilmishda Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi muayyan moddasining turli qismlarida nazarda
tutilgan jinoyatni kvalifikatsiya qilish belgilari mayjud bo'lsa, jinoyatlar jamini tashkil qilmasligini, bunday holda o'sha
moddaning og'irroq jazo belgilangan qismi bo'yicha kvalifikatsiya qilish zarurligi ta'kidlangan.
Masalan, aytaylik, aybdor o'ta xavfli retsidivist bo'lgani holda o'ta shafqatsizlik bilan Jinoyat kodeksining 104-
moddasi, 1-qismida nazarda tutilgan badanga og'ir shikast yetkazish jinoyatini sodir qilgan. Ushbu jinoyat bitta jinoiy
81
qilmish, ammo 104-moddaning 3-qismida nazarda tutilgan kvalifikatsiya qilish belgilari bor. Ana shunday hollarda eng
og'ir kvalifikatsiya qilish belgisi orqali javobgarlikka tortish zarur bo'ladi.
Jinoyat kodeksining 33-moddasi, 2-qismini tahlil qilishdan aynan ana shu yuqorida aytilgan ma'no kelib
chiqadi. «Agar shaxs sodir etgan qilmishda» deb, qonun bu tushunchani ko'plikda emas, birlikda bermoqda. Demak,
faqat bir harakat bilan sodir etilgan bitta jinoyat nazarda tutilmoqda.
Jinoyat kodeksning 33-moddasiga ko'ra, «Agar shaxs sodir etgan qilmishda ushbu kodeks «Maxsus» qismi ayni
bir moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlarning alomatlari mayjud bo'lsa, u moddaning og'irroq jazo
belgilangan qismi bo'yicha javobgarlikka tortiladi». Jinoyatlarning ideal jamidir. Ushbu tushuncha
shaxsning harakatlari
bitta modda bilan kvalifikatsiya qilinishini anglatib, qonun chiqaruvchi jinoyatlarning
ideal
jamini yagona jinoyat
guruhiga kiritgan.
