O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti “ Chorvachilik va o

14 
Masalan, arpa doni sanoatning ko‘p tarmoqlarida xom ashyo sifatida ishlatiladi 
va ularning har biri unga o‘ziga xos talablarini qo‘yadi. Shuning uchun oziq-ovqat 
va em uchun arpaga, yorma arpasiga, pivo pishirishdagi arpaga, spirt ishlab 
chiqarishda solod uchun qayyta ishlanadigan arpaga alohida standartlar mavjud. 
Agar un yoki yorma ishlab chiqarish uchun arpaning o‘sganligi ahamiyatga ega 
bo‘lmasa, pivo va solod ishlab chiqarish uchun bunday ko‘rsatkichning 
me’yorlashtirilishi ushbu xomashyo turiga qo‘yiladigan eng muxim talablardan biri 
hisoblanadi, o‘sish qobiliyati kamida 90-95% bo‘lishi kerak. 
Standartlardan foydalanishning qulayligi uchun ular tuzilishi bir xillashtirilgan. 
Har bir standart uning nimaga tegishli ekanligi ko‘rsatiladigan ta’rifdan boshlanadi. 
So‘ngra tovar odatda tiplar deb ataladigan alohida guruhlarga bo‘linadi, ya’ni tovar 
tasnifi keltiriladi. 
O‘simlik xomashyosining ancha qismini tiplarga bo‘lish uchun mahsulotning 
texnologik va oziq-ovqat xususiyatlarini tavsiflaydigan barqaror belgilari asos qilib 
olingan. Odatda bunday belgilar botanik belgilardir. Masalan, oziq-ovqat bug‘doyi 
don turi (qattiq yoki yumshoq), rangi (qizil donli yoki oq; donli) va biologik 
xususiyatlariga (bahorgi va qishki) qarab tiplarga bo‘linadi. Pichan uchun standartda 
o‘tlarning botanik tarkibi va uning oqibati sifatida pichanning oziqlik qimmati tip 
belgisi bo‘lib xizmat qiladi. 
Sifatning tipga bo‘ysunadigan barqaror belgilari bo‘lganida ular kichik tiplarga 
bo‘linadi. Masalan, yumshoq bug‘doyning qizil donli shakllari to‘qqizildan sariq 
ranggacha bo‘lishi mumkin, bunda rang ko‘pincha endospermning tuzilishi bilan 
(shishasimon yoki unsimon) mutanosib bo‘ladi. 
Ba’zan kichik tiplarga bo‘lish uchun jug‘rofiy belgi - mahsulot ishlab 
chikarilgan joy asos bo‘ladi. Agar u mahsulotning texnologik sifatlariga qonuniy 
ta’sir ko‘rsatadigan bo‘lsa, bu omil hisobga olinadi. 
Ko‘pgina standartlarda yaxshiroq bilib olish uchun har bir tipga yoki kichik 
tipga kiradigan nav nomi ko‘rsatiladi. Shunday qilib, mahsulotni tabiiy belgilariga 
qarab guruhlashga qaratilgan tiplar va kichik tiplarga tasniflash uning botanik va 
biologik belgilari bilan texnologik sifatlari hamda iste’molga doir qimmati 
o‘rtasidagi aloqani yaqqol ko‘rsatadi. 
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish shart-sharoitlari turlicha va 
ularning sifatiga bir xilda ta’sir qilmasligi ham mumkin. Shuning uchun tiplar va 
kichik tiplarga tasniflash mahsulotning barcha xususiyatlarini xam ochib bermasligi 
mumkin. Mahsulotlar sifatini birmuncha ko‘proq o‘zgarib turadigan belgilar soniga 
qarab me’yorlash zarurati paydo bo‘lmokda. 
Masalan, donning bir tipi va kichik tipi doirasida uni etishtirish, hosilni yig‘ib 
olish va tashish shart-sharoitlariga qarab xar xil miqdordagi suv va turli aralashmalar 
bo‘lishi, turli darajada bajarilgan, zararkunandalar va kasalliklar bilan zararlangan 
yoki zararlanmagan bo‘lishi mumkin va hokazo. 
Shu sababli standartlarda mahsulotning iste’mol qiymatiga ta’sir qiladigan turli 
belgilar bo‘yicha sifatning xar xil normalari keltiriladi. Bu ko‘rsatkichlarning 
hammasi «Texnik talablar» bo‘limida shakllantiriladi va maxsus atamalar -holatlar 
(masalan, namligi va dondagi aralashmalar tarkibi bo‘yicha), darajalar (masalan, 

15 
don zaxiralarining zararkunandalar tomonidan zararlangani), toifalar (don 
naturasiga qarab), guruhlar (kleykovina bo‘yicha) va shu kabilar bilan tavsiflanadi. 
Ayrim standartlarda sifatning turli ko‘rsatkichlari klasslarga birlashtirilgan. 
Birinchi klassga sifatning klassga kiradigan barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha eng 
yaxshi me’yorlariga ega maxsulotlar kiradi. Shuningdek, hatto past klass talablariga 
ham javob bermaydigan mahsulotlar ham nazarda tutiladi. 
Standartning maqsadiga qarab unda sifatning asosiy (bazisli) va yo‘l 
qo‘yiladigan past (cheklovchi) me’yorlari berilishi mumkin. 
Standartlar ushbu mahsulotni baholashda qo‘llaniladigan sifat sinovlari 
uslublari, shuningdek, uni saqlash va tashish shartlari xaqidagi kichik bo‘limlar 
(havola tarzida) bilan yakunlanadi. 
Standartlashda sifatni baholash uslublari alohida o‘rin tutadi. Tovarlar sifatini 
me’yorlashtirish ular sifatini belgilashning ham standart uslublarini talab qiladi. 
Xom ashyo va tayyor mahsulotlarni baholash ularning iste’molchiga etkaziladigan 
turli bosqichlarida amalga oshiriladi. Binobarin, faqat bir xildagi standartlarni 
qo‘llash bilan tovarni u yoki boshqa sifat guruhiga kiritishda xatoning oldini olish 
va uning uchun hisob-kitob qilishda to‘g‘ri yondashuvga ega bo‘lishi mumkin. 

Download 1,58 Mb.