XII BOB. CHAKANA VA ULGURJI SAVDO
12.1. Chakana savdoning mohiyati va ahamiyati.
12.2. Chakana savdo ob’ektlari va ularning turlari.
12.3. Ulgurji savdo va uning funksiyalari.
12.1. Chakana savdoning mohiyati va ahamiyati.
Chakana savdo – tovarlarni so’nggi iste’molchilarga sotadigan savdo
turi hisoblanadi. Chakana savdo – tovarlarni donalab yoki kichik
hajmlarda sotish va sotib olish, tovarlarni shaxsiy yoki uy xo’jaligi
ehtiyojlari uchun bozorlar, gipermarket, supermarket, savdo markazi,
savdo kompleksi, universam, univermag, minimarket, oziq-ovqatlar
do‘koni, ixtisoslashtirilgan do‘konlar, palatkalar, lotoklar, avtodo‘konlar,
pavilonlar, kioskalar, laryoklar, savdo avtomatlari orqali amalga
oshiriladigan savdo turi hisoblanadi.
Chakana
savdo
-
tovarlarni
yetkazib
berishda
ishlab
chiqaruvchilardan iste’molchilarga bo’lgan tovar harakati jarayonidagi
xo’jalik aloqalarining so’nggi zanjiri bo’lib hisoblanadi. Chakana savdoda
moddiy resurslar muomala jarayonidan jamoa, yakka holdagi, shaxsiy
iste’mol sohasiga o’tadi, ya’ni iste’molchilarning mulki bo’lib qoladi. Bu
jarayon oldi-sotdi orqali amalga oshiriladi, chunki iste’molchilar o’zlariga
zarur tovarlarni o’zlarining pul daraomadlariga almashishadi. Bunda ishlab
chiqarish va muomala jarayonining yangi sikli uchun yangi imkoniyatlar
paydo bo’ladi, chunki ushbu xolatda tovarlar pulga aylanadi. Chakana
savdo tovarlarni shaxsiy iste’mol uchun, tashkilotlarga, korxonalarga,
jamoa iste’moli va xo’jalik ehtiyojlari uchun muassasalarga sotishni o’z
ichiga oladi.
O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to’plami (2006 y., 20-21-
son, 181-modda)ga ko’ra chakana savdoga quyidagicha ta’rif berilgan.
Chakana savdo – savdo sohasida yakuniy iste’mol uchun, undan
tijorat maqsadlarida foydalanish huquqisiz aholiga tovarlarni donalab yoki
ko’p bo’lmagan miqdorlarda naqd pulga sotishni nazarda tutuvchi
faoliyatni amalga oshirish.
Chakana savdo yalpi ommaviy tus olgan. Shuning uchun bu sohada
juda ko’p xodimlar band bo’ladilar. Ko’pgina mamlakatlarda mehnatga
layoqatli kishilarning 10-20% gachasi chakana savdoda band.
Chakana savdoda quyidagi tijorat vazifalari amalga oshiriladi:
bozor holatini o’rganish, talab va taklif miqdorini tarkibini aniqlash;
172
ishlab chiqarish yoki vositachi korxonalar bilan xarid qilish bo’yicha
aloqalar o’rnatish va tashib keltirishini amalga oshirish;
oxirgi iste’molchining talabiga mos tovar assortimentini savdo
tarmoqlariga tarkib toptirish;
iste’molchilarga turli xildagi xizmat ko’rsatishni amalga oshirish;
marketing faoliyatini olib borish, reklama axborot ishlarini tashkil
etish.
Chakana savdo korxonalari deb yuridik shaxs bo’lgan, o’z mulkiga
ega bo’lgan mukammal holda aholiga savdo xizmati ko’rsatadigan
subyektga aytiladi. Masalan, hissadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar,
savdo birlashmalari va ularning uyushmalari misol bo’la oladi.
Chakana savdo tarmog’i deb, aholiga yoki xaridorlarga to’g’ridan-
to’g’ri xizmat ko’rsatadigan yoki shunga o’xshash faoliyat bilan
shug’ullanayotgan binoga, jihozga yoki shunga o’xshash savdo
shoxobchasiga aytiladi.
Chakana savdo iste’molchilarga xizmat ko’rsatish xususiyatlarini
e’tiborga olgan xolda turg’un (stasionar), ko’chma, jo’natma savdo
turlariga bo’linadi. Turg’un (stasionar) savdo tarmog’i keng tarqalgan
bo’lib, yirik, zamonaviy, texnik jihatdan jixozlangan do’konlar, savdo
shaxobchalari, savdo avtomatlarini o’z ichiga oladi.
Turg’un chakana savdo shoxobchasi – joylardagi davlat hokimiyati
organlari qarori bilan ajratilgan yer uchastkalaridagi O’zbekiston
Respublikasi “Davarxitektqurilish” qo’mitasi organlarida belgilangan
tartibda tasdiqlangan loyiha-smeta hujjatlari bo’yicha qurilgan, sanitariya
va yong’in xavfsizligi normalari va talablariga javob beradigan, savdo
zaliga, savdo asbob-anjomlariga hamda tovarlarni saqlash, navlarga
ajratish va qadoqlash uchun xonalarga ega bo’lgan, shuningdek nazorat-
kassa mashinalari bilan jihozlangan obyekt (bino, inshoot).
Savdo tarmoqlari ichida savdo binolari eng asosiy o’rinni egallaydi,
chunki 90% va undan ortiq mahsulotlar savdo tarmog’i orqali aholiga
yetkaziladi.
Savdo tarmoqlari logistik sistemasining eng oxirgi nuqtasi bo’lib
hisoblanadi va har qanday tovar shunday chakana savdo tarmog’i orqali
o’tishi lozim. Aholining mintaqaviy tarqoq joylashishiga qarab savdo
tarmoqlari tarqoq va ko’p bo’ladi. Qayerda xaridor bo’lsa shu yerda savdo
tarmog’i bo’lishi lozim.
Shuning uchun savdo tarmoqlari logistik tizimda muhim o’rin tutib
quyidagi vazifalarni bajaradi:
1.
Aholiga tovar sotish.
173
2.
Tovar sotish bilan bog’liq bo’lgan turli xizmatlarni ko’rsatish.
3.
Bozorni o’rganish.
4.
Tovarlarni qabul qilish va saqlash.
5.
Tovarlarga qo’shimcha ishlov berish (o’rash, tozalash, qadoqlash,
boshqarish).
Mamlakatimizning bugungi iqtisodiy taraqqiyotida chakana savdo
korxonalarining yangi zamonaviy turlari shakllanib bormoqda. Chakana
savdoning rivojlanishi chakana savdo korxonalarining turlariga ham
bog’liqdir. Chakana savdoning shakllari birinchi navbatda aloqa darajasi
(sotuvchi bilan xizmat ko’rsatish, o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish),
do’konning kattaligi, assortiment tarkibi, shuningdek, narx siyosati va
do’konlar tarmoqlarini joylashtirish tamoyillariga qarab farqlanadi.
|
