O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

176 
mehnat unumdorligiga ega bo’lmagan ko’p mikdordagi mayda do’konlar) 
orasidagi vujudga kelgan o’zilishlar bilan bog’likdir. Bu xolat ishlab 
chiqarish bilan iste’mol o’rtasida tor joy hosil bo’lishiga olib keldi va 
ommaviy talabni qondirish maqsadida «sotish fabrikasi» - gipermarket 
tashkil etildi. Fransiya o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish institutining ta’rifiga 
ko’ra, gipermarketlar qo’yidagi belgilarga ega:
−
gipermarketlar juda yirik chakana savdo korxonasi bo’lib, unda xam 
oziq-ovqat tovarlari xam umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan 
tovarlarning keng va tez yangilanadigan assortimenti mavjuddir;
−
gipermarketlarning savdo maydoni 2,5 ming. m
2
dan kam bo’lmasligi 
lozim; 
−
gipermarketlarda past baholar va uncha katta bo’lmagan ustamalar 
(discount tizimi) siyosati olib boriladi; 
−
gipermarketlarda o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish tizimida savdo qilinadi 
va barcha tanlab olingan tovarlar uchun to’lov do’konning chiqish joyida 
joylashgan kassada amalga oshiriladi; 
−
gipermarketlarda «to’xtab turish joyi yo’q ekan, biznes xam yo’qdir» 
deb nomlangan amerika formulasiga asosan avtomobillar to’xtab turishi 
uchun katta to’xtab turish joyi mavjud. 
Gipermarketlar amerika superstores laridan farqli ravishda savdoning 
mukammal asl shakli hisoblanadi. Gipermarketlarda oziq-ovqat tovarlari 
va umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan tovarlar bitta savdo 
maydonida sotiladi va ular uchun to’lovlar bir vaqtning o’zida bitta 
kassada amalga oshiriladi. Gipermarketlarda taklif etilayotgan tovarlar 
assortimentida nooziq-ovqat tovarlariga keng o’rin beriladi. 1963 yil 15 
iyunda Marsel Furnye Deni Deffore bilan xamkorlikda Parij yaqinidagi 
Sent-Jenevyev-de-Bua shaxrida 2,5 ming m
2
maydonga xamda 500 o’rinli 
avtomobil to’xtov joyiga ega bo’lgan «Karfur» deb nomlanuvchi birinchi 
gipermarketni ochishdi.Savdo dunyosi bu g’oyani yaxshi qabul qilishmadi, 
biroq oylar o’tishi bilan savdoning ushbu yangi shaklining muvaffaqiyati 
aniq bo’la boshladi. «Karfur» kompaniyasi o’z do’konining ishini 
takomillashtirib bordi va 1964-1967 yillarda yana beshta gipermarketni 
ochishdi.Ushbu davrda boshqa kompaniyalar xam giper-marketlarga 
ishonchsizlik bilan qarashar edi.1968 yildan boshlabgina Fransiyada 
gipermarketlar soni tez o’sa boshladi.Savdoning barcha soha-larida 
M.Furnyening raqobatchilari paydo bo’lishdi.Shu narsani ta’kid-lash 
lozimki, birinchi bo’lib mustaqil tijoratchilar keyin esa yirik kompaniyalar 
tavakkal qilishdi.1967-1973 yillarda gipermarketlar soni tez kupaydi, 
1973-1976 yillarda esa bu ko’payish keskin pasaydi.Keyingi yillarda 

177 
gipermarketlar sonining o’sishi kuzatilmoqda. Bunday holat ikki omil 
bilan tushuntiriladi. Birinchidan, davlat organlari tomonidan ushbu 
do’konlarni 
ochishga 
tazyiq 
o’tkazilishi. 
Mayda 
do’konlar 
gipermarketlarni xaqiqiy iktisodiy xalokatlar sababchilari deb ayblashdilar 
va gipermarketlar ularni qurish uchun ruxsat beruvchi shaxar kurilishi 
bo’yicha departament komissiyalari nazoratiga tushib qoldilar. 1972 yildan 
boshlab gipermarketlarga keksa tijoratchi va xunarmandlarga yordamni 
moliyalashtirish uchun qo’shimcha soliq solina boshlandi. Nihoyat 1973 
yil 30 dekabrda savdo va xunarmandchilikni rivojlantirishning asosiy 
yo’nalishlari bo’yicha qonun, ya’ni Ruaye qonuni qabul qilindi. Ruaye 
qonuni ma’lum darajada gipermarketlar rivojini to’xtatdi va ularni kuchli 
nazorat ostiga qo’ydi.Ikkinchidan, savdo kompaniyalari o’rtasidagi raqobat 
va iqtisodiy kon’yunktura gipermarketlar rivojini susaytiradi.Shuni 
ta’kidlash lozimki, vaqt o’tishi bilan erkin joylar yanada kamaya bordi va 
xar bir yangi gipermarket uning rentabelligini ta’minlovchi sotish xajmiga 
qiyinchilik bilan erisha boshladi.Gipermarketlarning savdo maydoni 
doimo kengayib bormoqda. Gipermarketlarning yarmidan ko’pi 2500-
6000 m
2
savdo maydoniga ega, faqat 10% atrofidagi gipermarketlargina 10 
ming m
2
dan ortiq savdo maydoniga egadirlar. Avtomobillar uchun to’xtov 
joylari yanada kattalashib bormoqda. Xar 100 m
2
savdo maydoniga 20 
avtomobil to’xtash joyi belgilangan. Xar bir gipermarketga o’rtacha 1,1 
mingta joy to’g’ri keladi. Dastlabki paytlarda gipermarketlar asosan oziq-
ovqat do’konlari hisoblanar edilar,keyinchalik ular «ko’p ixtisoslashuv» 
do’konlariga 
aylandilar.Bu 
vaqtda 
umumiy 
maqsadlar 
uchun 
mo’ljallangan tovarlar (to’qimachilik, xo’jalik tovarlari, uy sharoiti uchun 
buyumlar, bog’dorchilik asboblari) assortimenti kengaydi va savdo 
aylanmasining 55% ni tashkil etdi.Bu chora tadbir baqqollik tovarlariga 
bo’lgan uncha yuqori bo’lmagan ustamalarni (5%) qisman qoplash va 
asosan do’konni yanada o’ziga jalb etuvchi qilish edi.Tovarlar assortimenti 
do’kon o’lchamlariga qarab 20-50 ming turdan iborat bo’ladi.Bundan 
tashqari xaridorlarni doimiyligini ta’minlash, o’z firma belgisini ta’sirini 
ko’chaytirish, past baholar siyosatini kuchaytirishni ta’minlash uchun 
ko’pchilik kompaniyalar sotuvga «fabrika markasi bo’lmagan» (faqat 
tovarning kelib chiqishi ko’rsatiladi)bir xil o’rovdagi va barcha seriyalari 
umumiy original nomli tovarlarni chiqara boshlashdi. Bunga «Karfur» 
firmasining «erkin mahsulotlari», «Promodes» firmasining «qit’alararo 
tovarlari», «Paridok» markazi atrofida joylashgan «oila tovarlari» tarmoq 
shaxobchalari, «Yevromarshe» firmasining «sarg’ish kizil mahsulotlari», 
«Ralli tovarlari» ni misol qilib keltirish mumkin. Bu tovarlar 

178 
assortimentning uncha ko’p bo’lmagan qismini tashkil etsa xam (100 
xildan 400 xilgacha) yetarlicha sotish hajmini ta’minlashar edi. «Karfur» 
firmasida ushbu tovarlarga baqqollik tovarlari savdosining 5% va xar bir 
tovar guruhi bo’yicha o’rtacha 30% savdosi to’g’ri kelar edi. Bu holatni 
ushbu tovarlarga bo’lgan baholarning xuddi shunday mashhur markali 
tovarlar bahosiga nisbatan 10-15% (ayrim xollarda 40-45%) past bo’lishi 
bilan izohlash mumkin.Agar gipermarket 1967-1971 yillarda agressiv 
savdo siyosatini olib borgan ajralgan xoldagi do’kon bo’lgan bo’lsa, xozir 
esa savdo galereyasini hosil etuvchi boshqa do’konlar bilan o’ralgandir.Bu 
do’konlar gipermarketning o’ziga jalb etuvchanligi-dan foydalanishadi va 
o’zlari xam uni kuchaytirishadi.Bundan tashqari gipermarket egalari 
ko’pincha o’z xududida uy sharoiti uchun, mohir qo’llar uchun 
mo’ljallangan hamda bog’dorchilik asboblari bilan savdo qiluvchi yirik 
ixtisoslashgan do’konlarni joylashishiga rozi bo’lishadi. Ko’pincha 
gipermarket qoshida tashlama bilan savdo qiluvchi avtomarkaz tashkil 
etiladi. 1970 yilgacha gipermarketlardan foydalanuvchi kompaniyalarning 
xolati aniq edi. Xozirgi kunda esa korxonalar o’rtasida ko’plab shart-
nomalar tuzildi va shu asosda ularning birlashuvi amalga oshdi.Bundan 
tashqari savdoning konsentrasiyalashuvi jarayoni kuchaydi va savdoning 
turli sohalariga tegishli bo’lgan korxonalar birlashuvi natijasida qo’shma 
kompaniyalar paydo bo’lishdi. 
Gipermarketlar muvaffaqiyati sabablarini ularning dastlabki yigirma 
yil davomida erishgan chakana sotish salmog’i bilan izohlash va baholash 
mumkin. Fransiya o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish instituti bu sal-moqni 
13,5% deb baholamokda. Ushbu hisob-kitoblar tijorat hisobi bo’yicha 
milliy komissiya tomonidan amalga oshirilgan.Bunda gipermar-ketlarga 
oziq-ovqat savdosining 18,4% va umumiy maqsadlar uchun tovar-larning 
9,6% to’g’ri keladi. Gipermarketlar savdoning boshqa sohalariga xam kirib 
borishdi. Masalan, gipermarketlarda 8,5% kitoblar va 9% ben-zin 
solilmoqda. Gipermarketlar muvaffaqiyati so’zsiz e’tirof etilmoqda va u 
xaridorlarga ko’rsatilayetgan yangi turdagi xizmatlar xarakteri va o’ziga 
jalb etuvchi past baholar siyosati bilan izohlanadi. Ko’rgazma zallari - 
keng assortimentdagi past baho o’rnatilgan firmali, yaxshi sotiladigan, 
yuqori markali mukofotli tovarlarni taklif etadi. Ushbu tovarlarga zargarlik 
buyumlari, elektr va benzinli asboblar, fotoapparatlar, sumkalar, mayda 
maishiy texnika, o’yinchoklar, sport tovarlari kiradi. Xaridorlar 
namunalarni o’rganishadi va ko’rgazma zalida qo’yilgan yoki kataloglarda 
ko’rsatilgan tovarlarga buyurtma beri-shadi, keyin do’konning savdo 
bo’limidan olib ketishadi. Bunday chakana savdo korxonalari past 

179 
baholarni ushlab turish uchun xarajatlarni kamaytirishadi, foydani 
oshirishadi va shu bilan sotish xajmini yuqori darajada ushlab turishadi. 
Xorijiy mamlakatlarda ko’pchilik do’konlar mustaqil mulkdorlarga tegishli 
hisoblanadi. Biroq ularning aksariyati korporativ chakana savdoning biror-
bir shakliga xosdir. Bunday tashkilotlar ko’pincha miqyos samarasidan 
foydalanishadi. Chakana savdo bilan shug’ullanadigan asosiy tashkilotlar 
xillariga kiradi. Do’konlarning korporativ tarmog’i - bitta mulkdorga 
tegishli va yagona nazorat organiga ega bo’lgan ikki yoki undan ortiq 
do’konlardan iboratdir. Bu do’konlar tovarlarni markazlashgan tartibda 
xarid qilishadi va o’xshash assortimentdagi mahsulotlarni taklif qilishadi. 
Korporativ tarmoqlar savdoning barcha shakllarini qamrab oladi, biroq 
ko’pincha ular univermag va ixtisoslashgan do’konlar (oziq-ovqat 
do’konlari, poyafzal, dorixona, ayollar kiyimi) kabi chakana savdo 
do’kon-larini birlashtiradilar. Tovar aylanish xajmining katta xajmi ularga 
katta xajmda va yetarlicha tashlamalar bilan xaridlarni amalga oshirish 
imkonini beradi. Bunday kompaniyalar bahoni shakllantirish, siljitish, 
tijorat rejalashtirilishi, zaxiralar ustidan nazorat va sotishni bashorat qilish 
bo’yicha mutaxassislarni jalb qilishlari mumkin. Erkin uyushgan tarmoqlar 
- chakana sovtuvchilarning mustakil guruhi bo’lib, ular ulgurji savdo bilan 
shug’ullanuvchi kompaniyalar tomonidan tashkil qilingan (ayrim xollarda 
moliyalashtirilgan) bo’ladi.Mustaqil guruhlar xarid xajmi va sotishni 
ko’paytirish maqsadida tashkil etiladi. Chakana savdo shirkatlari - 
markazlashtirilgan xarid qiluvchi tashkilotni tashkil qiluvchi va sotishni 
rag’batlantirish bo’yicha chora-tadbirlarni xamkorlikda o’tkazuvchi 
mustaqil chakana sotuvchilardan iborat bo’ladi. Iste’mol shirkatlari - o’z 
xaridorlariga tegishli bo’lgan chakana savdo firmasi. Iste’mol shirkatlari-
maxalliy chakana sotuvchilarning xizmat ko’rsatishi yetarli darajada emas 
(baholar oshirib yuborilgan, tovarlar sifati yomon) deb hisoblagan alohida 
jamoalar yoki kishilarning guruhlari tomonidan tashkil etiladi. Odamlar 
o’zlarining umumiy pullariga o’z do’konlarini ochishadi, do’kon 
ma’muriyatini o’zlari saylashadi va do’konning ishlash siyosatini 
belgilashadi. Bunday do’konlarda past yoki normal baholar o’rnatiladi. 
Normal baholi do’konlarda shirkat a’zolari ularning qanday summada 
xarid qilishganligiga ko’ra sotishdan foiz (dividend) olishadi. 

Download 2,17 Mb.