Gipermarketlar
- savdo maydoni 10 ming m
2
dan 25 ming m
2
gacha
bo’lib, supermarket, past baholi do’konlar va ulgurji savdo tamoyil-larini
o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi. Ushbu do’konlardagi tovar-larning
assortimenti kundalik xarid qilinadigan mahsulotlar doira-sidan chiqib,
mebel, yirik va mayda maishiy texnika kiyim-kechak va bosh-qalarni o’z
ichiga oladi. Ko’pincha tovar oddiy peshtaxtaga joylashtiri-ladi va bu xolat
savdo xodimlaridan tovarlarni ko’chirish va tashishda katta kuch talab
qilmaydi. Do’kondan yirik tovarlarni mustaqil olib ketadigan xaridorlarga
tashlamalar beriladi. Dastlabki bunday gipermarket Fransiyada paydo
bo’ldi.Chakana
savdoning
bunday
shakli
Yevropada
mashhurdir.«Gipermarket» tushunchasi savdo korxonasining yangi
shaklini anglatmaydi, chunki bu turdagi korxonalar xorijda amal qiluvchi
savdo kompaniyalari va mustakil tijoratchilar tomonidan tashkil etilgandir.
Gipermarketlarda o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish va ustama bilan savdo
qilish tizimi keng ko’llaniladi.Gipermarketlarning paydo bo’lishi sanoat
ishlab chiqarish (tovarlarni yirik partiyalarda ommaviy ishlab chiqarish,
jadal reklama) va savdo tomonidan taklif etilgan sotish sharoitlari (yuqori
176
mehnat unumdorligiga ega bo’lmagan ko’p mikdordagi mayda do’konlar)
orasidagi vujudga kelgan o’zilishlar bilan bog’likdir. Bu xolat ishlab
chiqarish bilan iste’mol o’rtasida tor joy hosil bo’lishiga olib keldi va
ommaviy talabni qondirish maqsadida «sotish fabrikasi» - gipermarket
tashkil etildi. Fransiya o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish institutining ta’rifiga
ko’ra, gipermarketlar qo’yidagi belgilarga ega:
−
gipermarketlar juda yirik chakana savdo korxonasi bo’lib, unda xam
oziq-ovqat tovarlari xam umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan
tovarlarning keng va tez yangilanadigan assortimenti mavjuddir;
−
gipermarketlarning savdo maydoni 2,5 ming. m
2
dan kam bo’lmasligi
lozim;
−
gipermarketlarda past baholar va uncha katta bo’lmagan ustamalar
(discount tizimi) siyosati olib boriladi;
−
gipermarketlarda o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish tizimida savdo qilinadi
va barcha tanlab olingan tovarlar uchun to’lov do’konning chiqish joyida
joylashgan kassada amalga oshiriladi;
−
gipermarketlarda «to’xtab turish joyi yo’q ekan, biznes xam yo’qdir»
deb nomlangan amerika formulasiga asosan avtomobillar to’xtab turishi
uchun katta to’xtab turish joyi mavjud.
Gipermarketlar amerika superstores laridan farqli ravishda savdoning
mukammal asl shakli hisoblanadi. Gipermarketlarda oziq-ovqat tovarlari
va umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan tovarlar bitta savdo
maydonida sotiladi va ular uchun to’lovlar bir vaqtning o’zida bitta
kassada amalga oshiriladi. Gipermarketlarda taklif etilayotgan tovarlar
assortimentida nooziq-ovqat tovarlariga keng o’rin beriladi. 1963 yil 15
iyunda Marsel Furnye Deni Deffore bilan xamkorlikda Parij yaqinidagi
Sent-Jenevyev-de-Bua shaxrida 2,5 ming m
2
maydonga xamda 500 o’rinli
avtomobil to’xtov joyiga ega bo’lgan «Karfur» deb nomlanuvchi birinchi
gipermarketni ochishdi.Savdo dunyosi bu g’oyani yaxshi qabul qilishmadi,
biroq oylar o’tishi bilan savdoning ushbu yangi shaklining muvaffaqiyati
aniq bo’la boshladi. «Karfur» kompaniyasi o’z do’konining ishini
takomillashtirib bordi va 1964-1967 yillarda yana beshta gipermarketni
ochishdi.Ushbu davrda boshqa kompaniyalar xam giper-marketlarga
ishonchsizlik bilan qarashar edi.1968 yildan boshlabgina Fransiyada
gipermarketlar soni tez o’sa boshladi.Savdoning barcha soha-larida
M.Furnyening raqobatchilari paydo bo’lishdi.Shu narsani ta’kid-lash
lozimki, birinchi bo’lib mustaqil tijoratchilar keyin esa yirik kompaniyalar
tavakkal qilishdi.1967-1973 yillarda gipermarketlar soni tez kupaydi,
1973-1976 yillarda esa bu ko’payish keskin pasaydi.Keyingi yillarda
177
gipermarketlar sonining o’sishi kuzatilmoqda. Bunday holat ikki omil
bilan tushuntiriladi. Birinchidan, davlat organlari tomonidan ushbu
do’konlarni
ochishga
tazyiq
o’tkazilishi.
Mayda
do’konlar
gipermarketlarni xaqiqiy iktisodiy xalokatlar sababchilari deb ayblashdilar
va gipermarketlar ularni qurish uchun ruxsat beruvchi shaxar kurilishi
bo’yicha departament komissiyalari nazoratiga tushib qoldilar. 1972 yildan
boshlab gipermarketlarga keksa tijoratchi va xunarmandlarga yordamni
moliyalashtirish uchun qo’shimcha soliq solina boshlandi. Nihoyat 1973
yil 30 dekabrda savdo va xunarmandchilikni rivojlantirishning asosiy
yo’nalishlari bo’yicha qonun, ya’ni Ruaye qonuni qabul qilindi. Ruaye
qonuni ma’lum darajada gipermarketlar rivojini to’xtatdi va ularni kuchli
nazorat ostiga qo’ydi.Ikkinchidan, savdo kompaniyalari o’rtasidagi raqobat
va iqtisodiy kon’yunktura gipermarketlar rivojini susaytiradi.Shuni
ta’kidlash lozimki, vaqt o’tishi bilan erkin joylar yanada kamaya bordi va
xar bir yangi gipermarket uning rentabelligini ta’minlovchi sotish xajmiga
qiyinchilik bilan erisha boshladi.Gipermarketlarning savdo maydoni
doimo kengayib bormoqda. Gipermarketlarning yarmidan ko’pi 2500-
6000 m
2
savdo maydoniga ega, faqat 10% atrofidagi gipermarketlargina 10
ming m
2
dan ortiq savdo maydoniga egadirlar. Avtomobillar uchun to’xtov
joylari yanada kattalashib bormoqda. Xar 100 m
2
savdo maydoniga 20
avtomobil to’xtash joyi belgilangan. Xar bir gipermarketga o’rtacha 1,1
mingta joy to’g’ri keladi. Dastlabki paytlarda gipermarketlar asosan oziq-
ovqat do’konlari hisoblanar edilar,keyinchalik ular «ko’p ixtisoslashuv»
do’konlariga
aylandilar.Bu
vaqtda
umumiy
maqsadlar
uchun
mo’ljallangan tovarlar (to’qimachilik, xo’jalik tovarlari, uy sharoiti uchun
buyumlar, bog’dorchilik asboblari) assortimenti kengaydi va savdo
aylanmasining 55% ni tashkil etdi.Bu chora tadbir baqqollik tovarlariga
bo’lgan uncha yuqori bo’lmagan ustamalarni (5%) qisman qoplash va
asosan do’konni yanada o’ziga jalb etuvchi qilish edi.Tovarlar assortimenti
do’kon o’lchamlariga qarab 20-50 ming turdan iborat bo’ladi.Bundan
tashqari xaridorlarni doimiyligini ta’minlash, o’z firma belgisini ta’sirini
ko’chaytirish, past baholar siyosatini kuchaytirishni ta’minlash uchun
ko’pchilik kompaniyalar sotuvga «fabrika markasi bo’lmagan» (faqat
tovarning kelib chiqishi ko’rsatiladi)bir xil o’rovdagi va barcha seriyalari
umumiy original nomli tovarlarni chiqara boshlashdi. Bunga «Karfur»
firmasining «erkin mahsulotlari», «Promodes» firmasining «qit’alararo
tovarlari», «Paridok» markazi atrofida joylashgan «oila tovarlari» tarmoq
shaxobchalari, «Yevromarshe» firmasining «sarg’ish kizil mahsulotlari»,
«Ralli tovarlari» ni misol qilib keltirish mumkin. Bu tovarlar
178
assortimentning uncha ko’p bo’lmagan qismini tashkil etsa xam (100
xildan 400 xilgacha) yetarlicha sotish hajmini ta’minlashar edi. «Karfur»
firmasida ushbu tovarlarga baqqollik tovarlari savdosining 5% va xar bir
tovar guruhi bo’yicha o’rtacha 30% savdosi to’g’ri kelar edi. Bu holatni
ushbu tovarlarga bo’lgan baholarning xuddi shunday mashhur markali
tovarlar bahosiga nisbatan 10-15% (ayrim xollarda 40-45%) past bo’lishi
bilan izohlash mumkin.Agar gipermarket 1967-1971 yillarda agressiv
savdo siyosatini olib borgan ajralgan xoldagi do’kon bo’lgan bo’lsa, xozir
esa savdo galereyasini hosil etuvchi boshqa do’konlar bilan o’ralgandir.Bu
do’konlar gipermarketning o’ziga jalb etuvchanligi-dan foydalanishadi va
o’zlari xam uni kuchaytirishadi.Bundan tashqari gipermarket egalari
ko’pincha o’z xududida uy sharoiti uchun, mohir qo’llar uchun
mo’ljallangan hamda bog’dorchilik asboblari bilan savdo qiluvchi yirik
ixtisoslashgan do’konlarni joylashishiga rozi bo’lishadi. Ko’pincha
gipermarket qoshida tashlama bilan savdo qiluvchi avtomarkaz tashkil
etiladi. 1970 yilgacha gipermarketlardan foydalanuvchi kompaniyalarning
xolati aniq edi. Xozirgi kunda esa korxonalar o’rtasida ko’plab shart-
nomalar tuzildi va shu asosda ularning birlashuvi amalga oshdi.Bundan
tashqari savdoning konsentrasiyalashuvi jarayoni kuchaydi va savdoning
turli sohalariga tegishli bo’lgan korxonalar birlashuvi natijasida qo’shma
kompaniyalar paydo bo’lishdi.
Gipermarketlar muvaffaqiyati sabablarini ularning dastlabki yigirma
yil davomida erishgan chakana sotish salmog’i bilan izohlash va baholash
mumkin. Fransiya o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish instituti bu sal-moqni
13,5% deb baholamokda. Ushbu hisob-kitoblar tijorat hisobi bo’yicha
milliy komissiya tomonidan amalga oshirilgan.Bunda gipermar-ketlarga
oziq-ovqat savdosining 18,4% va umumiy maqsadlar uchun tovar-larning
9,6% to’g’ri keladi. Gipermarketlar savdoning boshqa sohalariga xam kirib
borishdi. Masalan, gipermarketlarda 8,5% kitoblar va 9% ben-zin
solilmoqda. Gipermarketlar muvaffaqiyati so’zsiz e’tirof etilmoqda va u
xaridorlarga ko’rsatilayetgan yangi turdagi xizmatlar xarakteri va o’ziga
jalb etuvchi past baholar siyosati bilan izohlanadi. Ko’rgazma zallari -
keng assortimentdagi past baho o’rnatilgan firmali, yaxshi sotiladigan,
yuqori markali mukofotli tovarlarni taklif etadi. Ushbu tovarlarga zargarlik
buyumlari, elektr va benzinli asboblar, fotoapparatlar, sumkalar, mayda
maishiy texnika, o’yinchoklar, sport tovarlari kiradi. Xaridorlar
namunalarni o’rganishadi va ko’rgazma zalida qo’yilgan yoki kataloglarda
ko’rsatilgan tovarlarga buyurtma beri-shadi, keyin do’konning savdo
bo’limidan olib ketishadi. Bunday chakana savdo korxonalari past
179
baholarni ushlab turish uchun xarajatlarni kamaytirishadi, foydani
oshirishadi va shu bilan sotish xajmini yuqori darajada ushlab turishadi.
Xorijiy mamlakatlarda ko’pchilik do’konlar mustaqil mulkdorlarga tegishli
hisoblanadi. Biroq ularning aksariyati korporativ chakana savdoning biror-
bir shakliga xosdir. Bunday tashkilotlar ko’pincha miqyos samarasidan
foydalanishadi. Chakana savdo bilan shug’ullanadigan asosiy tashkilotlar
xillariga kiradi. Do’konlarning korporativ tarmog’i - bitta mulkdorga
tegishli va yagona nazorat organiga ega bo’lgan ikki yoki undan ortiq
do’konlardan iboratdir. Bu do’konlar tovarlarni markazlashgan tartibda
xarid qilishadi va o’xshash assortimentdagi mahsulotlarni taklif qilishadi.
Korporativ tarmoqlar savdoning barcha shakllarini qamrab oladi, biroq
ko’pincha ular univermag va ixtisoslashgan do’konlar (oziq-ovqat
do’konlari, poyafzal, dorixona, ayollar kiyimi) kabi chakana savdo
do’kon-larini birlashtiradilar. Tovar aylanish xajmining katta xajmi ularga
katta xajmda va yetarlicha tashlamalar bilan xaridlarni amalga oshirish
imkonini beradi. Bunday kompaniyalar bahoni shakllantirish, siljitish,
tijorat rejalashtirilishi, zaxiralar ustidan nazorat va sotishni bashorat qilish
bo’yicha mutaxassislarni jalb qilishlari mumkin. Erkin uyushgan tarmoqlar
- chakana sovtuvchilarning mustakil guruhi bo’lib, ular ulgurji savdo bilan
shug’ullanuvchi kompaniyalar tomonidan tashkil qilingan (ayrim xollarda
moliyalashtirilgan) bo’ladi.Mustaqil guruhlar xarid xajmi va sotishni
ko’paytirish maqsadida tashkil etiladi. Chakana savdo shirkatlari -
markazlashtirilgan xarid qiluvchi tashkilotni tashkil qiluvchi va sotishni
rag’batlantirish bo’yicha chora-tadbirlarni xamkorlikda o’tkazuvchi
mustaqil chakana sotuvchilardan iborat bo’ladi. Iste’mol shirkatlari - o’z
xaridorlariga tegishli bo’lgan chakana savdo firmasi. Iste’mol shirkatlari-
maxalliy chakana sotuvchilarning xizmat ko’rsatishi yetarli darajada emas
(baholar oshirib yuborilgan, tovarlar sifati yomon) deb hisoblagan alohida
jamoalar yoki kishilarning guruhlari tomonidan tashkil etiladi. Odamlar
o’zlarining umumiy pullariga o’z do’konlarini ochishadi, do’kon
ma’muriyatini o’zlari saylashadi va do’konning ishlash siyosatini
belgilashadi. Bunday do’konlarda past yoki normal baholar o’rnatiladi.
Normal baholi do’konlarda shirkat a’zolari ularning qanday summada
xarid qilishganligiga ko’ra sotishdan foiz (dividend) olishadi.
| 