partiyalarda oldi-sotdi qilinadi. Ulgurji savdo bilan ishlab chiqarish

185 
chiqarilgan tayyor mahsulotlarni tijorat-vositachilik operatsiyalarini 
bajarish orqali iste’mol bozoriga taklif etadi.
Ulgurji savdo shu bilan birga ishlab chiqarish assortimentini chakana 
savdoga chiqarish qismida yirik hajmdagi yordamchi texnologik 
operatsiyalarni amalga oshirib, tovar harakati jarayonining butun texologik 
jarayonini takomillashtiradi, savdo servisi darajasini oshiradi. 
Ulgurji savdoning asosiy maqsadi – tovarni ishlab chiqaruvchidan to 
oxirgi iste’molchigacha yoki sanoat korxonasiga chakana savdo tarmoqlari 
orqali yetkazib berishdir.
Ulgurji savdo tovar harakatida muhim rol o‘ynaydi. Savdo zanjirida 
ulgurji vositachilardan foydalanish ishlab chiqaruvchilarning sotuv 
bozorlarini izlashga bo‘lgan vaqt va harajatlarini kamaytirishga imkon 
beradi, tovar zahiralari bilan hududlar hamda tovar bozorlari bo‘yicha turli 
harakatlarni bajarishga imkon beradi. Iste’molchi talab va ehtiyojini 
ulgurji savdo orqali bir xilda saqlash yo‘nalishida ta’sir qilish imkoniyati 
mavjud bo‘lib, talabga muvofiq moliyaviy imkoniyatlar darajasida tovar 
sotib olish imkoniyati ta’min etiladi. Shuningdek iste’molchilar 
buyurtmasi va talabi bo‘yicha ulgurji savdo chakana savdo tarmoqlarini bir 
tekisda tovar bilan ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Ulgurji savdo ishlab 
chiqarish korxonalari joylashgan va tovar iste’mol qilinishi joylari 
o‘rtasidagi tafovutni oldini olish, taklif etiladigan tovarlar assortimentini 
kengayirish, qo‘shimcha qiymat yaratishga imkon beradi. 
Ulgurji savdoning asosiy maqsadi – iste’molchilarga qulay bo‘lgan 
vaqt va kerakli miqdorda tovarga bo‘lgan talabini qondirishdir.
Ulgurji savdoning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: 
1.
Ulgurji va chakana bozorlarni kompleks tarzda o‘rganish, maqsadli 
bozorlar holatini tahlil qilish va haridorlar harid qobiliyatini baholash. 
2.
Tovar resurslarini ehtiyojga ko‘ra hududlar bo‘yicha tarqatish, ishlab 
chiqarish hududidan iste’mol qilish hududiga tovar harakatini boshqarish. 
3.
Bozor vaziyatini hisobga olgan holda, vositachilar, chakana savdo 
tashkilotlari, pirovard iste’molchilarni uzluksiz kerakli keng assortimentli 
tovarlar bilan ta’minlab turish uchun tovar zahiralarini yaratish va kerakli 
hajmda saqlash. 
4.
Iste’molchilarning ehtiyojidan kelib chiqqan holda, hududlar 
bo‘yicha tovarlarni chiqarish va kiritish balansini ta’minlash. 
5.
Bir tekisda (ritmik) tovar bilan ta’minlash.
6.
Xo‘jalik aloqalarining ishonchligi va barqarorligini ta’minlash. 
7.
Tovar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlarni kamaytirish. 

186 
8.
Xo‘jalik aloqalari bo‘yicha hamkorlarga xizma ko‘rsatish (omborga 
joylashtirish, yirik partiyalarni kichik pariyalarga ajratish, tashish, 
moliyalashtirish, tavakkalchilikni zimmasiga olish, bozor to‘g‘risida 
axborot berish, maslahat va reklama-axborot xizmatlari ko‘rsatish). 
9.
Moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va texnik siyosatni 
rivojlantirish. 
Ulgurji savdoning o‘ziga xos xususiyatlari, iqtisodiyotdagi o‘rni va 
ahamiyati u bajaradigan iqtisodiy va tashkiliy-texnik funksiyalari orqali
namoyon bo‘ladi. Ilmiy adabiyotlarda mutaxassis olimlar tomonidan 
ulgurji savdoning bir qator funksiyalari ko‘rsatib o‘tilgan. 
Ulgurji savdoning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: 
−
chakana savdo korxonalarini muntazam tovar bilan ta’minlash; 
−
chakana savdo korxonalarining talabidan kelib chiqqan holda tovar 
assortimentini qayta jamlash; 
−
zamonaviy tovar zahirasini tashkil etish; 
−
aholi talabini o‘rganish; 
−
eksport tovarlarini yetkazib berilishini tashkil etish; 
−
tovar zahirasini saqlash
19
. 
Ulgurji savdoning funksiyalari mahalliy olimlar tomonidan ham 
yetarli darajada o‘rganilgan. B.A.Abdukarimovning fikricha ulgurji 
savdoning asosiy funksiyalaridan biri bu tovarlarni saqlash hisoblanadi. 
Ulgurji korxonalarda ombor xo‘jaligining mavjudligi kichik ishlab 
chiqaruvchi va chakana savdo korxonalari uchun katta ahamiyatga ega. 
Ulgurji savdo korxonalarining tovarlarni saqlash funksiyasini bajarish bir 
tomondan, ishlab chiqaruvchilarga o‘z mahsulotlarini yirik partiyalarda 
sotish va shu bilan bog‘liq, holda katta miqdordagi mahsulotlarni saqlash 
harajatlarini tejash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, chakana savdo 
korxonalariga juda kam miqdordagi tovar zahiralari bilan ishlash va joriy 
talabni to‘liq qondirish imkonini beradi. 
Ulgurji savdoning tovarlarni tashish funksiyasini bajarish ham ishlab 
chiqaruvchi, ham iste’molchi korxonalar uchun iqtisodiy jihatdan qulaylik 
tug‘diradi. Bunda ishlab chiqaruvchilar ko‘p sonli mijozlarga tovarlarni 
kichik partiyalarda yuklab jo‘natish zaruriyatidan xolos bo‘ladilar. 
O‘z navbatida chakana savdo bilan shug‘ullanuvchilar ham alohida 
ishlab chiqaruvchilarning barchasi bilan alohida bo‘lib turish zaruriyatidan 
kutiladi. 
19
Лебедева С.Н., Казиначикова Н.А., Гавриков А.В. Экономика торгового предприятия. Учеб. Пособие. – 2-е 
изд. – Мн.: Новое знание, 2002. – 240 с.

187 
Ulgurji savdo ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida hisob-
kitobni amalga oshirish funksiyasini ham bajaradi. Bu asosan kichik biznes 
va chakana savdo bilan shug‘ullanuvchilar uchun qo‘l keladi. Ulgurji 
savdo korxonalari tovarlarni qabul qilib olar ekan, hali tovarlar so‘nggi 
iste’molchilargacha sotilmagan bo‘lsada, to‘lovni amalga oshiradi. Ya’ni, 
tovarlar oxirgi iste’molchilarga yetib borgunchabo‘lgan davrda ular 
avanslanadi. Bu ishlab chiqaruvchilar faoliyatining uzluksizligini 
ta’minlaydi va ular mablag‘lari aylanuvchanligini tezlashtiradi. Ulgurji 
savdo o‘zining hisob-kitob funksiyasi orqali chakana savdo korxonalari 
ham tovar opratsiyalari bo‘yicha avanslanadi, ya’ni (bank o‘rnida) 
ularning kreditlanishi ta’minlanadi. 
Ulgurji savdo korxonalari bozor konyunkturasini o‘rganish, shu bilan 
birga ishlab chiqaruvchilar, tovarlar harakatini ta’minlovchi alohida 
bo‘g‘inlar va oxirgi iste’molchilarni talab va taklifning hajmi haqidagi 
axborotlar bilan ta’minlash sohasida ham faol o‘rin egallaydi (axborot 
funksiyasi, reklama bilan)
20
. 
Ulgurji savdo – bu savdo bilan bog‘liq bo‘lgan barcha turdagi tovar 
va xizmatlarni yana qayta chakana sotuvchilarga sotadigan yoki korporativ 
maqsadlarda ishlatiladigan barcha faoliyatlar turidir. 
Marketing tizimida ulgurji savdo o‘ziga xos qator funksiyalarni 
bajaradi: 
−
marketing strategiyasining realizatsiyasini ta’minlaydi, ishlab 
chiqaruvchini yoki tovar yetkazib beruvchini, chakana yoki pirovard 
iste’molchini ko‘maklashadi; 
−
ishlab chiqaruvchilarga o‘z mahsulotini iste’molchilar bilan minimal 
aloqada bo‘lgan joylarda sotishga imkon berish; 
−
iste’molchilarning 
talablariga 
ko‘ra 
savdo 
assortimentini 
shakllantirish; 
−
tovarlarni katta partiyalarda yetkazib berish maqsadida va qilingan 
harajatni kamaytirish uchun tovarlarni katta hajmda sotib olish; 
−
savdoda xizmat qiluvchi xodimlarni tayyorlashni ta’minlash; 
−
saqlash va yetkazib berish uchun moddiy baza bilan ta’minlash; 
−
ishlab chiqaruvchilarga (tovar yetkazib berishda tovar narxini 
oldindan to‘lash orqali, sotishdan keyin emas), chakana savdo bilan 
20
Б.А.Абдукаримов, Ф.Б.Абдукаримов. Савдо ва консалтинг хизматини ривожлантириш муаммолари. // Хизмат 
кўрсатиш, сервис ва туризм соҳаларини ривожлантириш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Монография. Т.: 
“IQTISOD-MOLIYA”, 2008.-135 б.// Савдо иқтисодиёти муаммолари. Ўқув қўлланма/Муаллифлар жамоаси. Т.: 
“Иқтисод-Молия”, 2016. 504 б. 

188 
shug‘ullanuvchi va oxirgi iste’molchilarga (savdo krediti orqali) moliyaviy 
yordam ko‘rsatish; 
−
kredit va buxgalteriya hisobotini yuritish; 
−
tovarni qaytarish muammolarini hal qiladi va nuqsoni bo‘lgan 
mahsulotlarga chegirma narxlar o‘rnatish; 
−
o‘g‘irlash, buzilish va eskirish bo‘yicha tavakkalchilikni o‘z 
zimmasiga olish. 
Mamlakatimiz 
iqtisodiyotida 
amalga 
oshirilayotgan 
tarkibiy 
o‘zgarishlar, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlari ulgurji 
savdoning mazmun mohiyati va funksiyalariga, yangi o‘ziga xos 
tamoyillar asosida yondoshishga, ularga qo‘yiladigan talab, mezon va 
me’yorlarni qayta ko‘rib chiqishni taqozo qiladi. Shu sababli ulgurji savdo 
va uning funksiyalari mohiyatini ilmiy va amaliy nuqtai nazardan 
o‘rganish hamda tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Ushbu masalada 
tovar-moddiy boyliklar harakati kanalini loyihalash, yaratish va ulardan 
foydalanish bilan shug‘ullanuvchi nazariyachi va amaliyotchilarda turlicha 
yondoshuvlar shakllangan. Jumladan ulgurji savdo funksiyalari aksariyat 
rossiyalik va xorijiy mualliflar tomonidan asosiy va yordamchi 
funksiyalarga bo‘lib o‘rganilgan. Ulgurji savdoning asosiy funksiyalari, 
uning ishlab chiqarish va chakana tovar bozoriga yo‘naltirilgan ikki 
tomonlama xizmat ko‘rsatish faoliyatida namoyon bo‘ladi. Ishlab chiqarish 
sohasi doirasida ulgurji savdoning bajaradigan funksiyalariga quyidagilar 
kiritilgan: 
−
barcha turdagi, ko‘rinishdagi va shakldagi tadbirkorlik faoliyatini 
rag‘batlantirish va konsentratsiyalash; 
−
tovar va xizmatlarning ishlab chiqarish assortimentini shakllantirish 
va loyihalashda faol ishtirok etish, ishlab chiqariladigan moddiy boyliklar 
umumiy sifatini oshirish; 
−
ishlab chiqarish sohasida faqat tayyor moddiy boyliklarni harakat 
jarayonini tashkil qilish va investitsiyalar bilan ta’minlash hamda yangi 
tovar harakati kanallarini yaratish; 
−
bozordagi tovar va xizmatlar hayotiy siklida doimiy mavjud bo‘lgan 
tijorat tavakkalchiligini o‘z zimmasiga olish, biznes tavakkalchiligining 
diametral qarama-qarshiliklarini oldini olish va kamaytirish (muvaffaqiyat-
yo‘qotish); 
−
tijorat talablari asosida zamonaviy ishlab chiqarishni optimal logistik 
ta’minot konsepsiyasini shakllantirish, foyda olish maqsadida bozorning 

189 
boshqa sub’ektlarini tijorat qiziqishlarini hisobga olib haqiqiy bozor 
tamoyillarini joriy qilish.
Ulgurji savdo shuningdek chakana savdo korxonalari, tovar va 
xizmatlardan individual foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qondirishga 
yo‘naltirilgan bir qator asosiy funksiyalarni bajaradi. Bu funksiyalar o‘z 
ichiga quyidagilarni oladi: 
−
aniq maqsadli bozor va tovar bozorlari alohida segmentlarining joriy 
talab kon’yunkturasini doimiy va tizimli o‘rganish; 
−
yirik partiyali ishlab chiqarish assortimentini mavjud real chakana va 
kichik chakana savdo tarmoqlariga moslab o‘zgartirish; 
−
savdo tashkilotlarini moddiy boyliklar bilan bir tekisda ta’minlash 
maqsadida o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar hisobidan xizmat 
ko‘rsatish infratuzilmasini shakllantirish; 
−
tovar zahiralarini saqlash jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan ichki ombor 
texnologik operatsiyalarini amalga oshirish; 
−
chakana savdo tarmoqlariga o‘z vaqtida tovarlarni yetkazib berishni 
tashkil qilish; 
−
mijoz-haridorlarni (chakana savdo korxonalarini) tovar va moliyaviy 
kredit bilan ta’minlash; 
−
tovarlarni ulgurji partiyalarini va kompleks xizmatlarni sotib oluvchi 
mavjud va potensial haridorlarga axborot xizmatini ko‘rsatish. 
Ulgurji savdoning asosiy funksiyalaridan tashqari ulgurji tovar harid 
qilish va sotishni ta’minlovchi infratuzilmasi bilan bog‘liq bo‘lgan butun 
yordamchi kompleks funksiyalarni ham bajaradi. Bu yordamchi 
funksiyalarga transportirovka jarayonida moddiy boyliklarni saqlanishiga 
ko‘maklashuvchi, ularni ulgurji savdo tashkilotlarida mavsumiy va 
vaqtincha saqlash, qadoqlash va navlarga ajratish, katta tovar partiyalarini 
iste’mol bozori yoki boshqa ulgurji savdo haridorlari talablariga ko‘ra 
qayta jamlash (komplektatsiya) kiradi. 
Ulgurji savdoning ishlab chiqarish va iste’mol bozorlari o‘rtasida 
bajaradigan asosiy hamda qo‘shimcha funksiyalari makro tizimdagi tovar 
aylanish jarayonidagi taqsimot funksiyasini bajaradi. Makro tizimdagi 
ishlab chiqarish va iste’mol bozorlari o‘rtasida taqsimot jarayonida ulgurji 
savdo bajaradigan funksiyalar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 12.1-jadvalda 
ulgurji savdo funksiyalari va ularning mazmuni keltirilgan. 

Download 2,17 Mb.