237
oshirish.
Bunday hatti-harakatlar birlamchi talab kengaymadigan bo’lib qolgan,
ya’ni tovar hayot siklining yetuklik bosqichida bo’lgan bozorlarga xosdir.
Bozorlarni quyidagi yo’llar bilan sotib olish:
−
raqobatchi firmani uning bozordagi ulushini qo’lga kiritish
maqsadida sotib olish;
−
bozordagi katta ulushni nazorat qilish maqsadida qo’shma
korxona tashkil qilish.
Bozordagi o’z mavqyeini himoya qilish
(mijozlar bilan aloqa,
sotish
tarmog’i, imidj): shu maqsadda operasion marketingni faollashtirish,
masalan:
−
tovar yoki uning pozisiyasini birmuncha yaxshilash;
−
narxni shakllantirishning mudofaa strategiyasi;
−
sotish tarmog’ini mustahkamlash;
−
sotishni rag’batlantirish chora-tadbirlarini kuchaytirish yoki
qayta yo’naltirish.
Bozorni rasionallashtirish: xarajatlarni kamaytirish yoki operasion
marketing samaradorligini oshirish maqsadida xizmat ko’rsatilayotgan
bozorlarni qayta tashkil qilish. Masalan:
−
eng rentabelli segmentlarga e’tiborni jamlash;
−
eng samarali distribyutorlarga murojaat qilish;
−
eng kam buyurtma hajmini belgilab,
mijozlar sonini
kamaytirish;
−
ba’zi segmentlardan ketish.
Bozorni tashkil qilish:
iqtisodiy sektorning samaradorlik darajasiga
qonunchilikda ruxsat berilgan darajada ta’sir ko’rsatish. Masalan:
−
boshqaruv organlarining yordamidan foydalangan holda tegishli
tarmoqdagi raqobatchilik kurashi qoidalarini o’rnatish;
−
professional tashkilotlar tashkil qilish (masalan bozor haqidagi
ma’lumotlarni yig’ish uchun);
−
ishlab chiqarishni qisqartirish yoki barqarorlashtirish to’g’risida
bitim tuzish.
Bu so’nggi uch strategiya ko’proq mudofaa xarakteriga ega bo’lib,
ularning maqsadi bozorga kirib borish darajasini qo’llab-quvvatlashdan
iboratdir.
Integrasion o’sish tegishli firmaning faoliyat doirasi egallab turgan
tarmoqda yetarlicha mustahkam bo’lganda, aynan o’sha tarmoq miqyosida
rivojlanish yo’llarini nazarda tutadi.
238
Xususan, regressiv integrasiya - firmaning ta’minotchilarini turli
uslublar bilan nazoratga olishi yoki ularga
nisbatan mustahkamroq
mavqye’ga ega bo’lishi uchun qiladigan urinishlar tushuniladi. Masalan,
poligrafiya kompaniyasining sellyuloza ishlab chiqaruvchi ta’minotchi
kompaniyaning 50 % aksiyalarini sotib olishi va uning ustidan moliyaviy
nazoratni o’natishi.
Progressiv integrasiya esa tegishli firmaning taqsimot tizimi ustidan
mustahkam mavqyega ega bo’lishi, nazorat etishi tushuniladi. Masalan,
qandolatlar ishlab chiqaruvchi kompaniyaning barcha mintaqalarda
o’zining ulgurji kompaniyalarini barpo etishi yoki qandolatlar bilan savdo
qiluvchi maxsus chakana savdo shahobchalarini ochishi.
Gorizontal integrasiya - tegishli firmani raqobatchi korxonalar
ustidan yuqori mavqyega ega bo’lishi, nazorat etishi borasidagi urinishlari
tushuniladi. Masalan, bir bozorda tayinli tovar guruhi bo’yicha
raqobatlashayotgan A firmaning tur raqobatchisi bo’lgan V firmaning
sotuvga qo’yilgan ortiqcha quvvatlarini sotib olishi va unga nisbatan o’z
mavqyeini mustahkamlashi.
Diversifikasion o’sish - tegishli firmani o’zi faoliyat ko’rsatayotgan
tarmoq imkoniyatlariga nisbatan boshqa tarmoq yo’nalishida rivojlanishi
samarali yoki maqsadga muvofiq bo’lgan holda belgilanadi. Lekin, buning
uchun tegishli firma o’zga tarmoqda rivojlanishi uchun to’plagan tajribasi,
ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar asosida mavjud
kamchiliklarni bartaraf
etish, dastlabki tarmoq bo’yicha ixtisoslashuvini o’zgartirish yo’llari va
imkoniyatlarini baholagan bo’lishi shart. O’z navbatida diversifikasion
o’sish quyidagi yo’nalishlarda namoyon bo’ladi:
a) konsentrik diversifikasiya - firmaning o’z mahsulotlari ko’lamini
marketing nuqtai nazaridan safdosh, to’ldiruvchi mahsulolar bilan
boyitishi borasidagi urinishlarini anglatadi: masalan, faqat kitoblarni chop
etish bilan shug’ullanuvchi kompaniyaning jurnallarini chop etishni ham
yo’lga qo’yishdi.
b) gorizontal diversifikasiya - tegishli firma mahsulotlari
assortimentini iste’mol nuqtai nazaridan o’xshash bo’lmagan, ammo
o’zaro bog’liq bo’lgan mahsulotlar bilan boyitish
borasidagi urinishlari
tushuniladi; masalan: musiqa asboblari ishlab chiqaruvchi kompaniyaning
bolalar uchun musiqa maktabini tashkil etishi.
c) konglomerat diversifikasiya - firmaning mahsulot ko’lamini
texnologik, iste’mol, jihatdan umuman bog’liq bo’lmagan mahsulotlar
ishlab chiqarishga, sotishiga taalluqli bo’lgan urinishlar tushuniladi.
masalan, farmasevtik kompaniyaning kompyuter dasturlari ishlab chiqish
239
yo’nalishi bo’yicha rivojlanish hatti-harakatlari.
Firmalar o’sish yo’nalishlari aynan bir yo’nalishda amaliyotda
namoyon bo’lmaydi, ayrim SXZ uchun turlicha tarzda va ko’lamda
belgilanadi. Masalan, Germaniyaning BASF kompaniyasi nafaqat kino va
fotografiya uchun maxsulotlar ishlab chiqaradi, balki qishloq xo’jaligi
uchun mineral moddalar xam ishlab chiqaradi
va ularning tarkibini
takomillashtirish bo’yicha izlanishlarni tashkil etadi. Bunga yana yorqin
misol bo’lib yirik yapon firmalarini keltirish mumkin. Jumladan, Misubisi,
Toyota, Nissan firmalari bir-biriga texnologik va iste’mol jihatidan xam
umuman bog’liq bo’lmagan mahsulotlarni ishlab chiqarish, sotish va ilmiy
izlanish ishlarini amalga oshiradilar. Bunga asosiy sabablardan biri ushbu
firmalarning tegishli sohalar va yo’nalishlar bo’yicha yetarli tajriba
to’plaganligi, firma salohiyatining barcha yo’nalishlari bo’yicha yuksak
ahamiyat berganidir. Demak, istiqbolni yanada keng imkoniyatli faoliyat
masshtabiga aylantirish uchun mumkin qadar diversifikasiya yo’nalishida
rivojlanishni tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’sishni boshqarishni Ansoff matrisasi
asosida amalga oshirish
mumkin. Bu matrisa mahsulotlarni sotish istiqbollarining noaniqlik
darajasiga
yoki
mazkur
mahsulotning
mazkur
bozorga
kirish
imkoniyatlariga bog’liq holda mahsulot va bozorlarni tasniflash uchun
qurol hisoblanadi.
U yoki bu strategiyaning marketing jihatidan jozibaligi Ansoff
matrisasi bo’yicha sotilishlar kattaligi va kutiladigan xavf-xatar darajasi
bilan aniqlanadi (15.2-rasm).
