O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

237 
oshirish. 
Bunday hatti-harakatlar birlamchi talab kengaymadigan bo’lib qolgan, 
ya’ni tovar hayot siklining yetuklik bosqichida bo’lgan bozorlarga xosdir. 
Bozorlarni quyidagi yo’llar bilan sotib olish: 
−
raqobatchi firmani uning bozordagi ulushini qo’lga kiritish 
maqsadida sotib olish; 
−
bozordagi katta ulushni nazorat qilish maqsadida qo’shma 
korxona tashkil qilish. 
Bozordagi o’z mavqyeini himoya qilish
 
(mijozlar bilan aloqa, sotish 
tarmog’i, imidj): shu maqsadda operasion marketingni faollashtirish, 
masalan: 
−
tovar yoki uning pozisiyasini birmuncha yaxshilash; 
−
narxni shakllantirishning mudofaa strategiyasi; 
−
sotish tarmog’ini mustahkamlash; 
−
sotishni rag’batlantirish chora-tadbirlarini kuchaytirish yoki 
qayta yo’naltirish. 
Bozorni rasionallashtirish: xarajatlarni kamaytirish yoki operasion 
marketing samaradorligini oshirish maqsadida xizmat ko’rsatilayotgan 
bozorlarni qayta tashkil qilish. Masalan: 
−
eng rentabelli segmentlarga e’tiborni jamlash; 
−
eng samarali distribyutorlarga murojaat qilish; 
−
eng kam buyurtma hajmini belgilab, mijozlar sonini 
kamaytirish; 
−
ba’zi segmentlardan ketish. 
Bozorni tashkil qilish:
 
iqtisodiy sektorning samaradorlik darajasiga 
qonunchilikda ruxsat berilgan darajada ta’sir ko’rsatish. Masalan: 
−
boshqaruv organlarining yordamidan foydalangan holda tegishli 
tarmoqdagi raqobatchilik kurashi qoidalarini o’rnatish; 
−
professional tashkilotlar tashkil qilish (masalan bozor haqidagi 
ma’lumotlarni yig’ish uchun); 
−
ishlab chiqarishni qisqartirish yoki barqarorlashtirish to’g’risida 
bitim tuzish. 
Bu so’nggi uch strategiya ko’proq mudofaa xarakteriga ega bo’lib, 
ularning maqsadi bozorga kirib borish darajasini qo’llab-quvvatlashdan 
iboratdir. 
Integrasion o’sish tegishli firmaning faoliyat doirasi egallab turgan 
tarmoqda yetarlicha mustahkam bo’lganda, aynan o’sha tarmoq miqyosida 
rivojlanish yo’llarini nazarda tutadi. 

238 
Xususan, regressiv integrasiya - firmaning ta’minotchilarini turli 
uslublar bilan nazoratga olishi yoki ularga nisbatan mustahkamroq 
mavqye’ga ega bo’lishi uchun qiladigan urinishlar tushuniladi. Masalan, 
poligrafiya kompaniyasining sellyuloza ishlab chiqaruvchi ta’minotchi 
kompaniyaning 50 % aksiyalarini sotib olishi va uning ustidan moliyaviy 
nazoratni o’natishi. 
Progressiv integrasiya esa tegishli firmaning taqsimot tizimi ustidan 
mustahkam mavqyega ega bo’lishi, nazorat etishi tushuniladi. Masalan, 
qandolatlar ishlab chiqaruvchi kompaniyaning barcha mintaqalarda 
o’zining ulgurji kompaniyalarini barpo etishi yoki qandolatlar bilan savdo 
qiluvchi maxsus chakana savdo shahobchalarini ochishi. 
Gorizontal integrasiya - tegishli firmani raqobatchi korxonalar 
ustidan yuqori mavqyega ega bo’lishi, nazorat etishi borasidagi urinishlari 
tushuniladi. Masalan, bir bozorda tayinli tovar guruhi bo’yicha 
raqobatlashayotgan A firmaning tur raqobatchisi bo’lgan V firmaning 
sotuvga qo’yilgan ortiqcha quvvatlarini sotib olishi va unga nisbatan o’z 
mavqyeini mustahkamlashi. 
Diversifikasion o’sish - tegishli firmani o’zi faoliyat ko’rsatayotgan 
tarmoq imkoniyatlariga nisbatan boshqa tarmoq yo’nalishida rivojlanishi 
samarali yoki maqsadga muvofiq bo’lgan holda belgilanadi. Lekin, buning 
uchun tegishli firma o’zga tarmoqda rivojlanishi uchun to’plagan tajribasi, 
ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar asosida mavjud kamchiliklarni bartaraf 
etish, dastlabki tarmoq bo’yicha ixtisoslashuvini o’zgartirish yo’llari va 
imkoniyatlarini baholagan bo’lishi shart. O’z navbatida diversifikasion 
o’sish quyidagi yo’nalishlarda namoyon bo’ladi: 
a) konsentrik diversifikasiya - firmaning o’z mahsulotlari ko’lamini 
marketing nuqtai nazaridan safdosh, to’ldiruvchi mahsulolar bilan 
boyitishi borasidagi urinishlarini anglatadi: masalan, faqat kitoblarni chop 
etish bilan shug’ullanuvchi kompaniyaning jurnallarini chop etishni ham 
yo’lga qo’yishdi. 
b) gorizontal diversifikasiya - tegishli firma mahsulotlari 
assortimentini iste’mol nuqtai nazaridan o’xshash bo’lmagan, ammo 
o’zaro bog’liq bo’lgan mahsulotlar bilan boyitish borasidagi urinishlari 
tushuniladi; masalan: musiqa asboblari ishlab chiqaruvchi kompaniyaning 
bolalar uchun musiqa maktabini tashkil etishi. 
c) konglomerat diversifikasiya - firmaning mahsulot ko’lamini 
texnologik, iste’mol, jihatdan umuman bog’liq bo’lmagan mahsulotlar 
ishlab chiqarishga, sotishiga taalluqli bo’lgan urinishlar tushuniladi. 
masalan, farmasevtik kompaniyaning kompyuter dasturlari ishlab chiqish 

239 
yo’nalishi bo’yicha rivojlanish hatti-harakatlari. 
Firmalar o’sish yo’nalishlari aynan bir yo’nalishda amaliyotda 
namoyon bo’lmaydi, ayrim SXZ uchun turlicha tarzda va ko’lamda 
belgilanadi. Masalan, Germaniyaning BASF kompaniyasi nafaqat kino va 
fotografiya uchun maxsulotlar ishlab chiqaradi, balki qishloq xo’jaligi 
uchun mineral moddalar xam ishlab chiqaradi va ularning tarkibini 
takomillashtirish bo’yicha izlanishlarni tashkil etadi. Bunga yana yorqin 
misol bo’lib yirik yapon firmalarini keltirish mumkin. Jumladan, Misubisi, 
Toyota, Nissan firmalari bir-biriga texnologik va iste’mol jihatidan xam 
umuman bog’liq bo’lmagan mahsulotlarni ishlab chiqarish, sotish va ilmiy 
izlanish ishlarini amalga oshiradilar. Bunga asosiy sabablardan biri ushbu 
firmalarning tegishli sohalar va yo’nalishlar bo’yicha yetarli tajriba 
to’plaganligi, firma salohiyatining barcha yo’nalishlari bo’yicha yuksak 
ahamiyat berganidir. Demak, istiqbolni yanada keng imkoniyatli faoliyat 
masshtabiga aylantirish uchun mumkin qadar diversifikasiya yo’nalishida 
rivojlanishni tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. 
O’sishni boshqarishni Ansoff matrisasi asosida amalga oshirish 
mumkin. Bu matrisa mahsulotlarni sotish istiqbollarining noaniqlik 
darajasiga 
yoki 
mazkur 
mahsulotning 
mazkur 
bozorga 
kirish 
imkoniyatlariga bog’liq holda mahsulot va bozorlarni tasniflash uchun 
qurol hisoblanadi. 
U yoki bu strategiyaning marketing jihatidan jozibaligi Ansoff 
matrisasi bo’yicha sotilishlar kattaligi va kutiladigan xavf-xatar darajasi 
bilan aniqlanadi (15.2-rasm). 

Download 2,17 Mb.