47
III BOB. KLASTERLAR VA XOM ASHYO TA‟MINOTI
3.1 Paxta-to„qimachilik klasterlarini tashkil etish asoslari
Klasterlarni tashkil etishdagi iqtisodiy muhit doirasi va uning holatini
o‗rganish
shuni ko‗rsatadiki,
ishlab chiqarishni tashkil etishning ushb shakli
so‗nnggi vaqtlarda keng miqyosda amaliyotda qo‗llanilmoqda. Umuman olganda,
klaster
– bu bog‗lam sanaladi. Ishlab chiqarish sohasida esa klaster (cluster) – bu
boshlang‗ich xom ashyoni qayta ishlash orqali pirovard
tayyor mahsulot ishlab
chiqarishni o‗z ichiga oladigan yaxlit texnologik jarayonni bilashtiruvchi
korxonalarning ishlab chiqarish tizimidir. Ishlab chiqarish sohasiga klaster
shaklini joriy etish tizimli samara deb ataluvchi alohida qismlarning integratsiya
asosida butun tizimga birlashtirilishi natijasida faoliyat
samaradorligi oshishini
ta‘minlaydi.
Xorijiy mamlakatlarda klasterlarni shakllantirish bo‗yicha to‗plangan
tajribalari va amaliyoti quyidagi yo‗nalishlar hisoblanadi.
Birinchi yo‘nalish
Italiya modeli (sanoat okruglari) hisoblanib, kichik
korxonalarning eksportni kengaytirish borasida kuchli konsentratsiyasiga
asoslangan, bozorga chiqish va uni egallashda o‗zaro
rasmiy yoki norasmiy
hamjamiyat asosida yurituvchi ichki klasterlardir
1
.
Ikkinchi yo‘nalish
sanoat klasterlari hisoblanib, ular konsentrik doiralar hosil
qiluvchi (markazlashgan tashkilotlar) markaziy boshqaruv tizimiga ega klaster
shakli hisoblanadi. Bu kabi sanoat klasterlari tarkibida ilmiy laboratoriyalar,
ilmiyg‗tadqiqot markazlari va oliy o‗2uv yurtlari faoliyat yuritadi. Klasterlarni
bunday shakllantirish YAponiya.
Janubiy Koreya, Germaniya va Fransiya
tajribalarida aks etgan. Ular xalqaro bozorlar uchun o‗ta kuchli hamkorlik va
yuqori darajada shakllantirilgan rasmiy ichki aloqalar mavjud. Innovatsion
1
Becattini G. From marshall`s to the Italian ―Industrial Districts‖. A Brief Critical Reconstruction // Complexity
and Industrial Clusters: Dynamics and Models in Theory ahd Practice / eds. A.Q.Curzio, M.Fortis.
Heidelberg:Physica-verlag, 2002.
48
faoliyatning sochilib ketishi va chiziqli bog‗lanishning mavjud emasligi klasterlar
shakllanishining bu kabi usuliga xos hisoblanadi. Har
bir klaster ishtirokchisi
tizimning boshqaruv apparatiga zanjirli aloqasi ta‘minlanadi va bu o‗zaro
integratsiyani ta‘minlashga asosiy kalit hisoblanadi. Bunday klasterni tashkil etish
jarayonida ko‗proq moliyaviy manbalarga tayanishi esa unga davlatning aralashuvi
shart qilib qo‗yishi bilan birga, asosiy moliyaviy ta‘minotchisi sifatida qatnashishi
rag‗batlantiradi
2
. Klasterni shakllantirishning bunday usuli davlatning ko‗magi va
moliyaviy mablag‗ning kattaligi uni tashkil etishning kuchsiz tomoni bo‗lsada,
xalqaro bozorda amalakat raqobatbardoshligini oshirishning asosiy vositasi yoki
strategiyasi sifatida qaraladi.
Uchinchi yo‘nalish
sanoatlashtirish davriga xos hisoblanib, bunday
klasterlash
strategiyalaridan Skandinaviya, SHveysariya va AQSHda keng
qo‗llanilgan. Ko‗proq spiral
3
hosil qiluvchi klasterlash modelining asosiy
yo‗nalishi innovatsiyalarni yaratishga urg‗u beradi va
yaratilgan innovatsiyalarni
klaster ishtirokchilariga sochib yuborish orqali raqobatbardoshlikni ta‘minlash
asosiy maqsad hisoblanadi.
Klasterlarni shakllantirish bo‗yicha yuqorida bayon etilgan yo‗nalishlar
O‗zbekiston sharoitida engil sanoat korxonalarining mavjud ahvoli va bozorda
shakllangan raqobat muhiti holatidan kelib chiqib belgilanadi.
