O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

90
metodlardan to‘liq foydalaniladi. Interfaol metodlar - bu jamoa bo‘lib 
fikrlash deb yuritiladi. Ular pedagogik ta’sir etish usullari bo‘lib, ta’lim 
mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o‘ziga xosligi 
shundaki, ular faqat pedagog va talabalarning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi 
orqali amalga oshiriladi. Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi:
– talabani dars davomida befarq bo‘lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod 
etish va izlanishga majbur etish;
– talabalarni o‘quv jarayonida bilimga bo‘lgan qiziqishlarining doimiy 
ravishda bo‘lishini ta’minlash;
– talabaning bilimga bo‘lgan qiziqishini mustaqil ravishda har bir 
masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirish;
– pedagog va talabaning hamisha hamkorlikdagi faoliyatining tashkil 
qilinishi.
PT masalalari, muammolarini o‘rganayotgan o‘qituvchilar, ilmiy-
tadqiqotchilar, amaliyotchilarning fikricha, PT – bu faqat axborot 
texnologiyasi bilan bog‘liq hamda o‘qitish jarayonida qo‘llanishi zarur 
bo‘lgan AKT, kompyuter, masofali o‘qish, yoki turli xil texnikalardan 
foydalanish deb belgilanadi. PTning eng asosiy negizi – bu o‘qituvchi va 
talabaning belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda 
erishishlari tanlagan texnologiyalariga bog‘liqligidadir, ya’ni o‘qitish 
jarayonida, maqsad bo‘yicha kafolatlangan natijaga erishishda 
qo‘llaniladigan har bir ta’lim texnologiyasi o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida 
hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erishsa, 
o‘quv jarayonida talabalar mustaqil fikrlasa, ijodiy ishlashsa, izlanishsa, 
tahlil eta olishsa, o‘zlari xulosa qila olishsalar, o‘zlariga, guruhga, guruh 
esa ularga baho bera olsa, o‘qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun 
imkoniyat va sharoit yaratsagina, o‘qitish jarayonining asosi yuzaga chiqadi. 
Har bir dars, mavzu, o‘quv predmetining o‘ziga xos texnologiyasi bor. O‘quv 
jarayonidagi PT – bu yakka tartibdagi jarayon bo‘lib, u talabaning ehtiyojidan 
kelib chiqqan holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan 
va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan PJdir.
O‘qituvchi va talabaning maqsaddan natijaga erishishda qanday 
texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning 
asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan, bunda talabalarning 

91
bilim saviyasi, guruh xarakteri, sharoitga qarab ishlatiladigan texnologiya 
tanlanadi. Shu bilan bir qatorda, o‘qitish jarayonini oldindan loyihalashtirish 
zarur, bu jarayonda o‘qituvchi o‘quv predmetining o‘ziga xos tomonini, 
mavjud moddiy va ma’naviy shart-sharoitlarni, AKT vositalarini, eng 
asosiysi, talabalarning imkoniyat va ehtiyojini hamda ularning hamkorlikdagi 
faoliyatini tashkil eta olish qobiliyatlarini hisobga olishi kerak. Shundagina 
kerakli va kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Qisqa qilib aytganda, 
talabani ta’limning markaziga olib chiqish lozim.
O‘qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko‘ra bilish va 
uni tasavvur etish uchun navbatdagi dars jarayonini loyihalashtirib olish 
kerak. Bunda o‘qituvchining darsning texnologik xaritasini tuzib olishi katta 
ahamiyatga ega, chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir 
dars uchun o‘qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, talabalarning 
imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Bunday texnologik 
xaritani tuzish oson emas, chunki buning uchun o‘qituvchi pedagogika, 
psixologiya, xususiy metodika, pedagogik va ATdan xabardor bo‘lishi, 
shuningdek, juda ko‘p metod va usullarni bilish kerak bo‘ladi. Har bir 
darsning rang-barang, qiziqarli bo‘lishi avvaldan puxta o‘ylab tuzilgan 
darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni va 
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da yosh avlodni ma’naviy-axloqiy 
tarbiyalashda xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlari 
asosida zamonaviy madaniyat va iqtisodiyotning pedagogik shakl va 
vositalarini ishlab chiqish, amaliyotga joriy etishga alohida ahamiyat 
berilgan.
Shu jihatdan ham umumiy o‘rta ta’lim maktablarida davlat ta’lim 
standartlari bo‘yicha ko‘zda tutilgan iqtisodiy ta’lim va iqtisodiy tarbiyani 
takomillashtirish, uni o‘quvchilar ongiga singdirib borib, iqtisodiy tafakkurni 
shakllantirish muammosi dolzarbdir.
Chunki har bir talaba bozor munosabatlari rivojlanib borayotgan 
bir davrda – uni o‘rab turgan iqtisodiy voqelikni, unda kechayotgan 
jarayonni anglashi, tadqiq va tahlil qilib, xulosalar chiqarish imkoniga 
ega bo‘lishi lozim. Bu esa har bir fuqarodan iqtisodiyot nazariyasining 
asoslaridan xabardor bo‘lishini, uni amalda joriy qilish yo‘l va vositalarini 

92
talab darajasida o‘zlashtirishini taqozo etadi. Bu masalalar, asosan, o‘quv 
muassasalarida amalga oshiriladi.
Iqtisodiy tarbiyaning bosh maqsadi – yoshlarda iqtisodiy savodxonlikni, 
iqtisodiy ongni, iqtisodiy madaniyatni yuksaltirishdan iboratdir. Bu esa 
shaxsning kamol topish faoliyati vositasida aniq iqtisodga bog‘liq, nazariy 
bilimlar tizimini, shuningdek, iqtisodiy bilim, ko‘nikma va malakalar 
majmuasi, o‘rganuvchining iqtisodiy ongiga bevosita ta’sir etishga imkon 
beruvchi bosqichlarni amalga oshirishdir.
Talabalar bosqichma-bosqich uzluksiz ta’lim jarayonida iqtisodiy 
bilim asoslarini o‘rganish mobaynida ularning tafakkurlari ham shakllana 
boradi. Ular quyidagi bilimlar majmuyi bo‘lib xizmat qiladi: shaxsning 
ehtiyoj imkoniyatlarini hisobga olib, aniq reja va dasturlar tuzib, o‘ziga xos 
uslub va metodlar asosida amalga oshirishda; shaxsning mustaqil faoliyatida 
samarali o‘rin tutadigan aniq iqtisodiy tushunchalarni o‘zlashtirib olishda; 
iqtisodning siyosat va bozor munosabatlari bilan bog‘liq qonuniyat asoslari 
va ulardan amalda foydalanish yo‘l-yo‘riqlarini bilib olishda; mustaqil 
faoliyat ko‘rsatishda zarur bo‘ladigan barcha iqtisodiy bilim, ko‘nikma va 
malakalar majmuini o‘zlashtirishda; hayotda qaysi sohani tanlashidan qat’i 
nazar, ehtiyoj darajasida iqtisodiy tayyorgarlikni o‘zida shakllantirishnida; 
iqtisodiy bilim asoslaridan to‘g‘ri va maqsadga muvofiq holda foydalana 
olish – shaxs barkamolligini belgilovchi axloqiy sifatlaridan biri, deb 
qarashda; iqtisodiy bilim asosidan xabardorlikni o‘z faoliyati davomida 
jamiyat va davlat iqtisodiy, huquqiy siyosati asosida namoyon etadi.
Bugungi kundagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot ishlab chiqarishning 
ko‘p sonli tarmoqlari bilan bir qatorda, ma’rifat va madaniyat hamda 
iqtisodiy sohalarga, shu jumladan, ijtimoiy-gumanitar, iqtisodiy bilimlar 
doirasiga ham ZPTni joriy etishni taqozo etmoqda.
ZPTni ishlab chiqish va amalga oshirish ilmiy muammo sifatida 
iqtisodiy yo‘nalishdagi o‘quv yurtlarida maxsus ilmiy tadqiqotlar olib 
borishni ko‘zda tutadi. Bunda, eng avvalo, quyidagilarni aniqlash lozim:
– ZPTni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish uchun ijtimoiy-
pedagogik asoslar mavjudligini aniqlash;
– ta’lim majmuyi sifatida nimani anglatishi va qanday tarkibiy 
qismlardan tashkil topganligini belgilash;
– PTning funksional majmuyi jarayon sifatida nimalardan iboratligini 
aniqlash;

93
– ZPT «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» maqsadlariga qay darajada 
to‘g‘ri kelishi va uni baholash mumkinligini ko‘rsatib berish;
– PTning majmualar nazariyasining asosiy qonuniyatlariga mosligini 
nazoratda tutib turish yo‘l-yo‘rig‘ini ishlab chiqish. 
Shuni aytish lozimki, ZPT, pedagogika ilmining tadqiqot obyekti 
sifatida, aniq fanlarni o‘qitish uslubi bo‘libgina qolmay, balki ijtimoiy-
iqtisodiy fanlarni o‘qitishga ham yangicha yondashuv sifatida qayd qilinishi 
kerak.
Hozirgi kunga kelib, jamiyatimiz jadallik bilan taraqqiy etib, iqtisodiy 
va siyosiy mavqeyi kundan-kunga ortib bormoqda. Biroq ijtimoiy sohada 
va, ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayonida umumiy taraqqiyotdan biroz orqada 
qolish sezilmoqda. Bunday noxush vaziyatdan chiqib ketish yo‘llaridan 
biri ta’lim-tarbiya jarayonini qabul qilingan davlat standartlari asosida 
texnologiyalashtirishdir.
Rivojlangan bir qator mamlakatlarda muvaffaqiyat bilan qo‘llanib 
kelayotgan ilg‘or PTni o‘rganib, xalqimizning milliy pedagogika 
an’analaridan hamda ta’lim sohasining shu kundagi holatidan kelib chiqqan 
holda respublikamizning milliy PTsini yaratish bugungi kunning talabi 
hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda ta’limni axborotlashtirishda asosiy yo‘nalish turli 
o‘quv fanlari bo‘yicha pedagogik dastur vositalarini yaratishdan iborat 
bo‘lib qoldi. Biroq mavjud va ishlab chiqilayotgan kompyuter texnikasi 
bazasidagi pedagogik dastur vositalari o‘qitish nuqtayi nazaridan ta’lim 
sifatida muhim siljishlarga olib kelishi mumkin emas. Buning sabablaridan 
biri kompyuter texnologiyalarini an’anaviy tashkil etilgan o‘qitish jarayoniga 
joriy etila boshlanganligida bo‘lib, o‘z mazmuni va metodi bo‘yicha bu 
texnologiya aniq maqsadga yo‘naltirilmagan. Shu munosabat bilan iqtisodiy 
ta’lim tizimiga ATni joriy qilish muammo va istiqbollarini ko‘rib chiqish 
favqulodda muhimdir.
Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda innovatsiyali PTni qo‘llash orqali uzluksiz 
ta’lim samaradorligini oshirishga alohida e’tibor berilayapti. PT – ta’lim 
berish va zamonaviy ATni qo‘llash yordamida talabalarning shaxsiy 
sifatlarini rivojlantirish va takomillashtirish imkoniyatini beruvchi o‘quv 
vositalari bo‘lib, u o‘ziga xos didaktik va uslubiy asosga ega. 

94
Iqtisodiy fanlarning o‘qitilish sifati va samaradorligini oshirish 
maqsadida, PTni zamonaviy axborot texnologiyalar imkoniyatlari asosida 
uch turdagi o‘quv mashg‘ulotlariga, ya’ni ma’ruza, amaliy va laboratoriya 
mashg‘ulotlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda kompleks 
holda qo‘llash tavsiya etiladi. 
Iqtisodiy fanlardan o‘rganilayotgan materiallarning o‘quv soatlari 
miqdori hisobga olingan holda mavzu bloklariga ajratiladi, har bir ma’ruza 
mavzu blokiga 2-8 o‘quv soati oralig‘ida vaqt ajratiladi hamda ushbu mavzu 
blokiga mos amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari mazmuni va hajmi 
belgilanadi. Bu usulda har bir mavzuni o‘rganishdagi ichki izchillik va 
uzviylik to‘la saqlanadi va talabalarda mavzuga oid malaka va ko‘nikmalarni 
to‘laroq va maqsadliroq shakllantirish imkoniyati kuchayadi. 
Innovatsiyali texnologiyalarni o‘qitish jarayonida yuqori 
malakali, raqobatbardosh o‘qituvchi kadrlar tayyorlash, ularning kasbiy 
omilkorliklarini shakllantirish, metodik mahoratini ko‘tarish, o‘qituvchi-
pedagoglarni ZPT bilan qurollantirish asosiy omil bo‘lib qolmoqda.
Iqtisodiy fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llash mumkin bo‘lgan ba’zi 
bir treninglar (texnologiyalarga)ga tavsifnoma berib, ba’zilarini o‘tkazish 
tartibi to‘g‘risida quyidagi metodik tavsifnoma beriladi:
«TARMOQLAR» metodi - talabani mantiqiy fikrlash, umumiy fikr 
doirasini kengaytirish, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishni 
o‘rgatishga qaratilgan.
«3x4» metodi - talabalarning erkin fikrlashi, keng doirada turli 
g‘oyalarni bera olishi, ta’lim jarayonida yakka, kichik guruh holda tahlil 
etib, xulosa chiqara olishi, ta’rif bera olishiga qaratilgan.
«BLITS-O‘YIN» metodi – harakatlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil 
etishga, mantiqiy fikrlashga, o‘rganayotgan predmeti asosida ko‘p, xilma-xil 
fikrlardan, ma’lumotlardan kerakligini tanlab olishni o‘rgatishga qaratilgan.
«INTERVYU» texnikasi - talabalarga savol berish, eshita olish, to‘g‘ri 
javob berish, savolni to‘g‘ri tuzishni o‘rgatishga qaratilgan.
«IYERARXIYA» texnikasi – oddiydan murakkabga, murakkabdan 
oddiyga o‘tish usullarini qo‘llash orqali ularni mantiqiy, tanqidiy, ijodiy 
fikrlashga o‘rgatishga qaratilgan.
«BUMERANG» texnikasi - talabalarni dars jarayonida, darsdan 
tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o‘rganilgan materialni 

95
yodida saqlab qolish, so‘zlab bera olish, fikrini erkin holda bayon eta olish 
hamda bir dars davomida barcha talabalarni baholay olishga qaratilgan.
«TALABA» treningi - talabalar bilan individual holda ishlash 
o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi to‘siqni yo‘q qilish, hamkorlikda ishlash 
yo‘llarini o‘rgatishga qaratilgan,
«O‘QITUVCHI SHAXSI» treningi – o‘qituvchining innovatsiyali 
faoliyatini ochib beruvchi «O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan talablar» 
mavzusidagi mustaqil fikrlashga, ijodiy insho yozish orqali fikrlarni bayon 
qilishga qaratilgan.
«MULOQOT» texnikasi – o‘qituvchilarni auditoriya diqqatini o‘ziga 
jalb etish, dars jarayonida hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishga, uni tashkil 
etishni o‘rgatishga qaratilgan.
«BOSHQARUV» texnikasi – o‘qituvchilarni auditoriyani 
boshqarishdagi usullari hamda talabalarni ish jarayonida boshqarish usullari 
bilan tanishtiruvchi va shunga o‘rgatishga qaratilgan.
«AQLIY HUJUM » - muammolarni hal qilishda keng qo‘llanadigan 
anchagina mashhur metoddir. Bu usul katta miqdordagi g‘oyalarni 
yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inersiyasidan xoli qilish, ijodiy 
vazifalarni yechish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yengishdir. 
U qatnashchilarni o‘z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi 
va berilgan har qanday muammoga ko‘p sonli yechimlar topishda yordam 
beradi (Bu vaziyatda men nima qilishim kerak? Bu to‘siqni qanday bartaraf 
qilishimiz kerak?). Aqliy hujum qadriyatlarni tanlash va muqobillarini 
aniqlashga yordam beradi.
Aqliy hujumni o‘tkazish qoidalari, foydalanish usullari quyidagilardan 
iborat:
1. O‘ylash jarayonida hech qanday baholashlarga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Agar o‘ylash jarayonida g‘oyalarni baholaydigan bo‘lsak, qatnashchilar 
e’tiborlarini o‘z fikr va g‘oyalarini himoya qilishga qaratib, ularning 
yangilari va yaxshilari ustida bosh qotirmay qo‘yadilar. Baholash qoidadan 
istisno qilinishi kerak.
2. Hammani o‘ta xilma-xil kutilmagan g‘oyalar doirasida o‘ylashga 
undash kerak. Haqiqatdan ham aqliy hujumda kutilmagan g‘oyalar yuzaga 
kelmas ekan, ayrim qatnashchilar o‘z shaxsiy fikrlarini qayta ko‘rib 
chiqishlari aniq bo‘lib qoladi.

96
3. G‘oyalar miqdori rag‘batlantiriladi. Miqdor deyarli doimo o‘sib, 
sifatga aylanadi. Tezkor izchillikda katta miqdorda g‘oyalar paydo bo‘lganda, 
odatda, baholash istisno qilinadi.
4. Har bir kishi o‘zgalar g‘oyasiga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi 
mumkin. Oldin taklif etilgan g‘oyalarni biriktirish yoki o‘zgartirishga, 
ko‘pincha, sabab bo‘lganlardan ko‘ra yaxshiroq g‘oyalarni keltirib chiqaradi.
Samarali «Aqliy hujum» metodidan foydalanish quyidagilarni taqozo 
etadi:
– qatnashchilar bemalol o‘tiradigan qilib joylashtiriladi;
– g‘oyalarni yozish uchun doska yoki varaqlarni tayyorlab qo‘yish;
– muammolarni aniqlash;
– ish qoidalarini belgilash;
– g‘oyalar hech qanaqasiga baholanmaydi;
– fikrlarga to‘liq erkinlik berish;
– miqdorga intilish;
– o‘qish, qayta o‘zgartirish va b.;
– g‘oyalar haqida so‘rash va aytilishi bilan yozib olish;
– qog‘oz varaqlari to‘lganda, ularni devorlarga osib qo‘yish;
– o‘zidan qo‘shib yangi g‘oyalarni rag‘batlantirish;
– ishni davom ettirish va o‘zgalar g‘oyasiga aralashmaslik.
«Aqliy hujum» metodining mohiyati ham o‘ziga xos xususiyatga ega. 
Bunda maqsad berilgan qisqa vaqt ichida ma’lum muammoning yechimini 
topishga qaratilgan bo‘ladi. Bu psixotexnik o‘yin mashg‘ulot jarayonida 
ijodiy va noandoza fikrlashni uyg‘otadi. Bitta yoki bir necha guruh tashkil 
etiladi va ular oldiga muammo qo‘yiladi. Talabalar o‘z oldiga qo‘yilgan 
muammoni yechish uchun turli g‘oyalarni ilgari suradi. Yechim variantlari 
qancha ko‘p bo‘lsa, tanlash jarayoni shunchalik oson bo‘ladi. Har bir ilgari 
surilgan g‘oyani atroflicha ko‘rib, kengaytiriladi va ular orasidan eng to‘g‘ri 
g‘oyani muammoning yechimi sifatida qabul qilinadi. Muammoni yechish 
vaqti oldindan belgilab olinadi va unga qat’iy amal qilinadi. «Aqliy hujum» 
o‘yini qiyin vaziyatlardan qutulish chorasini tez topishga, muammoni ko‘ra 
bilish chegaralarini kengaytirishga, fikrlash bir xilligini yo‘qotishga va 
keng doirada tafakkur yuritishga imkon beradi. Bundan tashqari jamoadagi 
munosabatlar o‘zgaradi, kurashish kayfiyatidan ijodiy hamkorlik kayfiyatiga 
o‘tiladi va guruh yanada jipslashadi.

97
«TARMOQLAR» (KLASTER) usulining ma’nosi – fikrlarning 
tarmoqlanishidir. «Klaster» texnologiyasi – pedagogik strategiya bo‘lib, 
u talabalarni biron bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam beradi. 
Talabalarni mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq 
ravishda ketma-ketlik bilan uzviy bog‘langan holda tarmoqlanishiga 
o‘rgatadi. Bu usul biron mavzuni chuqur o‘rganishdan avval talabalarning 
fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kengaytirish uchun xizmat qiladi. 
Shuningdek, o‘tilgan mavzuni mustahkamlash, umumlashtirish hamda 
talabalarning shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga 
undaydi.
«BUMERANG» texnologiyasi. Bu texnologiya bir mashg‘ulot davomida 
o‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy tushunib yetish, 
erkin egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmun va xarakterga (muammoli, 
munozarali, turli mazmunli) ega bo‘lgan mavzularni o‘rganishga yaroqli 
bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi. Har bir 
mashg‘ulot davomida talabalarning turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan 
o‘qituvchi yoki talaba, iqtisodchi yoki tadbirkor rolida bo‘lishi, kerakli ballni 
to‘plashiga imkoniyat yaratadi.
«Bumerang» texnologiyasi tanqidiy fikrlash va mantiqni shakllantirishga 
imkoniyat yaratadi hamda g‘oya va fikrlarni yozma va og‘zaki shakllarda 
bayon qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish 
imkonini beradi, ya’ni bo‘lajak iqtisodchilarda jamoa bilan ishlash mahorati, 
muomalalik, xushfe’llik, o‘zgalar fikriga hurmat, rahbarlik sifatlarini 
shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o‘z faoliyatini samarali bo‘lishiga 
qiziqish, o‘zini xolis baholash kabilar.
«VEYER» (YELPIG‘ICH) texnologiyasi. Bu texnologiya murakkab, 
ko‘p tarmoqli, mumkin qadar muammo xarakteridagi mavzularni 
o‘rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda 
mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha axborot beriladi va ularning har biri 
alohida muhokama etiladi. «Veyer» texnologiyasi tanqidiy, tahliliy, aniq va 
mantiqiy fikrlarni rivojlantirishga hamda o‘z g‘oyalari va fikrlarini yozma 
va og‘zaki shaklda bayon etish hamda himoya qilishga imkoniyat yaratadi. 
Ushbu texnologiya mavzuni o‘rganishning turli bosqichlarida qo‘llanilishi 
mumkin:

98
– boshida o‘z bilimlarini erkin faollashtirish;
– mavzuni o‘rganish jarayonida uning asoslarini chuqur fahmlash va 
anglab yetish;
– yakunlash bosqichida olingan bilimlarni tartibga solish.
Asosiy tushunchalar quyidagilar:
1. Aspekt (nuqtayi nazar) bilan predmet, hodisa va tushuncha
tekshiriladi.
2. Afzallik – biror narsa bilan qiyoslangandagi ustunlik, imtiyoz.
3. Fazilat – ijobiy sifat.
4. Nuqson – nomukammallik, qoidalarga, mezonlarga nomuvofiqlik.
5. Xulosa – muayyan bir fikrga, mantiqiy qoidalar bo‘yicha dalildan 
natijaga kelish.
Ta’limdan tashqari bu texnologiya tarbiyaviy xarakterdagi qator 
vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:
– jamoa va guruhlarda ishlash mahorati;
– muammolar, vaziyatlarni turli nuqtayi nazardan muhokama qilish 
mahorati;
– murosali qarorlarni topa olish mahorati;
– o‘zgalar fikriga hurmat;
– xushmuomalalik;
– faollik;
– ishga ijodiy yondashish;
– muammoga diqqatni jamlay olish mahorati.
Ta’lim samaradorligini oshirishda «Blits-o‘yin», «Chorraha», 
«Muomala texnologiyasi» kabi ish o‘yinlaridan ham foydalanish mumkin. 
Masalan, «Agar men … bo‘lsam», «Men shunday qilgan bo‘lar edim» 
kabilar.
«Iqtisodchi» texnologiyasi (Mualliflik). Bu usul interfaol texnologiya 
bo‘lib, talabalarda fikriy bog‘liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga 
imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o‘z fikrini ochiq va 
erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Iqtisodiy iboralarni pedagogik 
terminlar bilan to‘ldirishda yordam beradi.
«IQTISODCHI - RAHBAR» texnologiyasi. Bu usul talabalarni ijodiy, 
mustaqil, obrazli fikrlashga o‘rgatadi. Ish rejasini tuzish, tanqidiy fikrlash 

99
qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, «O‘zini-o‘zi 
boshqarish», «Rahbarning tashkiliy qobiliyatlari», «Zamonaviy tadbirkor 
shaxsi», «Zamonaviy iqtisodchining shaxsi» deb nomlanuvchi mavzularning 
yakunida «Iqtisodchi-rahbar» degan yangi usuldan foydalaniladi. Har 
bir talabaga varaqlar tarqatiladi, ularda «Men - firma direktori», «Men - 
rektor», «Men - bankir», «Men - tadbirkor», «Men - deputat» kabi savollar 
yozilgan bo‘ladi. Har bir guruh talabasi o‘ziga tushgan faoliyatni ta’riflab, 
mazmunini ochib beradi,uning ish yuritishi va hatto, kiyinishigacha gapirib 
beradi. Javob beruvchi talabaga beriladigan savollarning 5-7tadan oshmasligi 
shart. Oxirida tahlil qilingan obrazning ishi va uning kasbiy sifatlari, mehnat 
faoliyatining mazmuni, ish sharoitlari, o‘ziga xos harakatlarining manzarasi 
ifodalanadi.
Bu o‘yin usuli talabalarni ijodiy, mustaqil, obrazli fikrlashga o‘rgatadi. 
Ish rejasini tuzish, tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Psixotexnik o‘yinlar didaktik o‘yinlarning o‘ziga xos xususiyatiga ega 
bo‘lgan turi hisoblanadi. Bu o‘yinlar o‘quv jarayonida zarur sanaluvchi 
malaka, xotira, fikrlash, diqqat va tasavvur kabilarni shakllantiruvchi 
o‘qitish usuli hisoblanadi. Psixotexnik o‘yinlar ko‘proq umumiy malakalarni 
rivojlantirishga qaratilgandir. Masalan, o‘quv jarayonida bilimlarni tartib-
tizimga solish ularni mustahkam egallashga yordam beradi. Axborotni 
tizimga solish jarayonida talabadan diqqat talab etiladi. Bunda talabaga 
tartibsiz holda axborot tarqatilib, ularni ma’lum belgi asosida guruhlarga 
ajratish yuklatiladi.
Press-ekspress uslubiyoti asosida tashkil etiluvchi o‘yinlar 
talabalarning bilimlarini mustahkamlashga yordam berish bilan birga ularni 
hozirjavoblikka o‘rgatadi. Buning uchun o‘qituvchi tomonidan ma’lum 
mavzuga bag‘ishlangan va qisqa javob talab etuvchi 10-15ta savol tuzilishi 
lozim. Har bir javob uchun 2-3 soniya ajratiladi. Talabalardan qisqa vaqt 
ichida og‘zaki javob berish talab etiladi. Bu jarayonda talaba o‘zi bilgan 
axborotlar ichidan kerakli javobni tez topishni o‘rganadi.
«SKARABEY» texnologiyasi. Bu interfaol texnologiya bo‘lib, 
u talabalarda fikriy bog‘liqlikni kuchaytiradi, mantiq va xotiraning 
rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Talabalarda muammoni hal qilishda 

100
o‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur 
texnologiya mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis 
baholash, o‘rganilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni 
aniqlash imkonini beradi hamda turli g‘oyalarni ifodalash va ular orasidagi 
bog‘liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi.
«Skarabey» texnologiyasi talabalar tomonidan oson qabul qilinadi, 
chunki u faoliyatning fikrlash, bilish xususiyatlari inobatga olingan holda 
ishlab chiqilgan. U talabalar tajribasidan foydalanishni ko‘zda tutadi, faol 
ijodiy izlash va fikriy tajriba o‘tkazish imkoniyatlariga ega. «Skarabey» 
texnologiyasi alohida ishlarda, kichik guruhlarda va mashg‘ulotlar o‘tish 
jarayonida qo‘llanilishi mumkin.
«Skarabey» texnologiyasidan o‘quv materialining turli bosqichlarini 
o‘rganishda foydalaniladi:
– boshida - o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish sifatida («Aqliy hujum»);
– mavzuni o‘rganish jarayonida - uning mohiyati, tuzilishi va mazmunini 
belgilash; ular orasidagi asosiy qismlar, tushunchalar, aloqalar xarakterini 
aniqlash; mavzuni yanada chuqurroq o‘rganish, yangi jihatlarini ko‘rsatish;
– oxirida - olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlash.
Mazkur texnologiyaning ayrim afzalliklari sifatida idrok qilishni 
yengillashtiruvchi chizma shakllardan foydalanishni ko‘rsatish mumkin.
Ta’limdan tashqari «Skarabey» texnologiyasi tarbiyaviy xarakterdagi 
qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:
– o‘zgalar fikriga hurmat;
– jamoa bilan ishlash mahorati;
– imkoniyatni ko‘rsatish ehtiyoji;
– xushmuomalalik;
– ishga ijodiy yondashish;
– o‘z qobiliyati va imkoniyatlarini tekshirishga yordam beradi;
– «men»ligini ifodalashga imkon beradi;
– o‘z faoliyati natijalariga mas’ullik va qiziqish uyg‘otadi.
Psixotexnik o‘yinlar didaktik o‘yinlarning o‘ziga xos xususiyatiga 
ega bo‘lgan turi hisoblanadi. Bu o‘yinlar o‘quv jarayonida kerak bo‘luvchi 
malaka, xotira, fikrlash, diqqat va tasavvur kabilarni shakllantiruvchi o‘qitish 

101
usuli hisoblanadi. Psixotexnik o‘yinlar ko‘proq talabalarni bilim, ko‘nikma 
va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Innovatsiyali texnologiyalar bo‘yicha mutaxassislar tomonidan 
yuqoridagi texnologiyalar tavsiya qilingan. Bu faoliyatni turli yo‘nalishlar 
bo‘yicha bajariladigan ishlar quyidagilarni tashkil etadi:
– oliy maktab o‘qituvchilarini yangi PTga o‘qitish;
– ta’lim muassasalarining fan o‘qituvchilarini o‘qitish;
– ta’lim muassasalarining ayrim toifadagi rahbar kadrlarini o‘qitish;
– akademik guruhlar murabbiylarini tarbiyaviy texnologiyalarga 
o‘qitish.
Shu yo‘nalishlar bo‘yicha ZPT ishlab chiqish, texnologik xaritalar 
tuzish, tarqatma materiallar tayyorlash va ulardan amaliyotda foydalanish 
lozim. Bunday faoliyatda ko‘chma seminarlar ham amalga oshiriladi. 
Ko‘chma seminarlarni tayyorlash va o‘tkazishda har bir o‘quv yurtining 
o‘quv-tarbiya jarayoni xususiyatlaridan kelib chiqqan holda dasturlar 
yaratiladi.
Bugungi kunda oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari ta’lim sohasida 
iqtisodiy fanlarni o‘qitish, iqtisodiy ta’lim-tarbiya, o‘zlashtirilgan iqtisodiy 
bilimlar darajasini ZPTga suyangan holda tashkil qilish, baholash, iqtisodiy 
fanlar bo‘yicha yangi o‘quv dasturlarini yaratish muhim muammolardan 
biridir. Shu o‘rinda aytish kerakki, iqtisodiy tarbiya tizimini ishlab chiqishda 
uzluksizlik, yaxlitlik va bog‘liqlikni ta’minlovchi «bosqichli ta’lim» 
konsepsiyasi tavsiya etildi. Konsepsiya negizida maktabgacha ta’lim 
sohasida o‘zlashtirilgan elementar iqtisodiy ta’lim-tarbiyadan to iqtisodiy 
madaniyatlilik darajasigacha bo‘lgan jarayon qamrab olinadi. Bu jarayon 
tarbiyalanuvchilarga iqtisodiy tayyorgarlik, iqtisodiy tafakkur, fikrga egalik, 
iqtisodiy ong va iqtisodiy madaniyatlilik kabi sifatlarni yetkazishni talab 
qiladi.
Ma’lumki, bilimlarni nazorat qilish hamda baholashning reyting 
tizimiga o‘tilguniga qadar o‘quv jarayoni faqat o‘qituvchi (pedagog)ning 
mahoratiga asoslangan. Bilim olishni talabaning faolligi, ijodiy mehnati 
asosida tashkil etishga imkon berilmas edi. Berilayotgan bilimlar miqyosi 
oshib borayotgan bo‘lsa ham, talabaning bu bilimlarni o‘zlashtirish darajasi 

102
talab doirasida emas edi. Bu hol ta’lim jarayoniga talabalarni bir xil uzluksiz 
bilim olishga undaydigan, ular olgan bilimlarni jahon talablari darajasiga 
yetkazish imkonini beradigan ZPT va ta’lim uslublarini joriy qilishni taqozo 
etdi. Shu maqsadda oliy ta’limdan so‘ng, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi 
tizimida ham bilimlarni nazorat qilish va baholashning reyting amaliyotiga 
o‘tildi.
Reyting tizimida iqtisodiy bilimlarni ko‘p bosqichli nazoratini amalga 
oshirish va baholashda asosiy uslublardan biri to‘g‘ri tuzilgan testlardan 
foydalanishdir. Test sinovlarini ishlab chiqishda uslubiyot didaktik 
testologiya nazariyasini tashkil etadi.
Xulosa qilib aytganda, bugungi yoshlarimizni iqtisodiy tarbiyalangan, 
ta’lim olgan, iqtisodiy savodxonlik va tayyorgarligi davr talabi darajasida 
bo‘lgan, iqtisodiy tafakkuri va ongi yuksak, barkamol insonlar qilib 
tarbiyalash muammosiga har tomonlama amaliy va nazariy yordam berish 
har bir ziyoli fuqaroning burchidir.

Download 0,86 Mb.