partiya boʻlsa, nima sodir boʻlishini koʻrsatish mumkin. Ular ularning

288 
Birinchidan, ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Bu 
qonunlarga binoan, odatda, hech bir korxona (korporatsiya)ning biror 
turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortigʻini nazorat 
qilishga huquq berilmaydi. Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar 
ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar aksiyalarining maʼlum cheklangan 
miqdoridan ortigʻiga ega boʻla olmasligi belgilab qoʻyiladi. 
Uchinchidan, narxlarni bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori 
yoki past turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta 
karshi qonunlar joriy qilinadi. 
Davlatning Monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida 
raqobat oddindan shakllanib boʻlgan mamlakatlarda raqobatchilik 
muhitini 
takomillashtirishga, 
bozor 
iqtisodiyotiga 
oʻtayotgan 
mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. Bozorda 
Monopoliyani oʻrnatishga urinishlar va Monopol mavqeni suiste`mol 
qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun — Sherman 
qonuni AQShda 1890 yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi 
qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur boʻlgan chora tadbirlar 
har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. 
Rivojlangan barcha davlatlarda sogʻlom raqobat muhitini himoya qilish 
maqsadida turli koʻrinishdagi, Monopolistik foaliyatlar ustidan davlat 
tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Masalan, AQShda 
Monopoliyaga qarshi davlat siyosati — Federal savdo komissiyasi va 
Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada — 
Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qoʻllabquvvatlash 
vazirligi, Yaponiya va Janubiy Koreyada — Halol raqobat boʻyicha 
komissiya, Yevropa Ittifoqida esa — Raqobat boʻyicha komissiya 
tomonidan amalga oshiriladi. 
Oʻzbekistonda Monopoliyaga qarshi organ 1992 yil da 
Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va 

289 
narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996 yil 15 
mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida 
Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qoʻmitasi tashkil 
etildi. 2000 yil 2 avgustda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 
"Oʻzbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivojlantirish Davlat qoʻmitasini tashkil etish toʻgʻrisida"gi farmoniga 
asosan Monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan 
chiqarilib, mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi.9 
Oʻzbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga 
qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan 
mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy oʻrin tutadi. 
Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk oʻz egalari qoʻliga 
topshirilsa, ikkinchidan, koʻp ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti 
vujudga keladi. 
Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari 
saqlanib qolishi kerak boʻlgan sohalardagi korxonalar uchun ularning 
bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xoʻjalik 
yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim oʻrin egallaydi. Bu 
mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin boʻlishini, ularning 
faoliyati tijoratlashgan boʻlishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi-yotiga 
oʻtish davrida raqobatning asosiy usuli narx boʻlganligi sababli, 
narxlarni erkin qoʻyib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning 
asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda Oʻzbekistonda "Monopolistik 
faoliyatini cheklash toʻgʻrisida"gi qonun (1992 yil 3 avgusat) qabul 
qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan 
bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga koʻra, 
bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni Monopollashtirish, 
9
2000 yil 2 avgustdagi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining "Oʻzbekiston Respublikasi Monopoliyadan 
chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo`mitasini tashkil etish to`g`risida"gi farmoni 

290 
raqobatchilarning bozorga kirib borishiga toʻsqinlik qilish, raqobatning 
gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi. 
Hozirgi davrda Oʻzbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan 
muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% 
dan ortiq boʻlsa, bu korxona Monopolist korxona sifatida Davlat 
reyestriga kiritiladi (oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon 
darajasi 20% qilib belgilangan). 
Respublikada 
Monopoliyalar 
roʻyxatiga 
kirgan 
korxona 
(tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator 
usullardan:
 Monopol mavqedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori 
darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qoʻyish; 
 oʻz 
Monopol 
mavqeini 
suiste`mol 
qilgan 
Monopolik 
birlashmalarni boʻlib tashlash yoki maydalashtirish usullaridan 
foydalaniladi.
Oʻzbekiston Respublikasining "Iste`molchilarning huquqlarini 
himoya qilish toʻgʻrisida" (1996 yil 26 aprel)gi qonuni asosida gʻirrom 
raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob 
bermaydigan tovarlarning kirishiga yoʻl qoʻymaydigan mexanizmni 
yaratishga ham alohida e`tibor berilgan. 
Oʻzbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida Monopolistik 
faoliyatni cheklash va raqobat toʻgʻrisida" qonuni (1996 yil 27 dekabr) 
Monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiste`mol qilishning 
oldini olish va mo-noAhmadiyadan chiqarish va sogʻlom raqobat 
muhitini yaratish maqsadlarini koʻzlaydi. Iqtisodiyotning ayrim 
tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan 
maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy 
Monopoliyalar" deb ataladi. Oʻzbekiston Respublikasining "Tabiiy 
Monopoliyalar toʻgʻrisida"gi qonunida (1997 yil 25 aprel, yangi tahrirda 

291 
1999 yil 19 avgust) respublikada tabiiy Monopoliyalarga nisbatan davlat 
siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Oʻzbekistonda iqtisodiy 
islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda Monopoliyalarga 
qarshi 
va 
tabiiy 
Monopoliyalar 
toʻgʻrisidagi 
qonunchilik 
takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan 
qonunchilik andozalariga mos kelishi ta`minlab borilmoqda. 
Bu qonunlar istalgan yolgʻiz firmada birlashishni oldini olish uchun 
ortiqcha bozor hokimyatiga olib kelishda ishlatiladi. Bundan tashqari bu 
qonunlar birlashish roʻyxatidan xususiy Oligopoliyalarda foydaianiladi, 
oʻshanda ularning bozorida kamroq raqobat boʻladi. 
Monopoliyaga qarshi siyosatiga qarshi bahslar 
Vaqt oʻtishi bilan, koʻp munozara man qilinishi kerak boʻlgan 
Monopoliyaga qarshi qonunlar xatti-harakat turlari ustida markazga 
joylashtirdi. Juda koʻp sharhlovchilar noqonuniy boʻlishi kerak boʻlgan 
raqobatdosh firmalar oʻrtasida narxni belgilashga rozi boʻlishadi. Hali 
Monopoliyaga qarshi qonunlar ta'siri yaqqol boʻlmagan ba'zi biznes 
amaliyotini hukm qilish uchun ishlatilgan. Bu yerda biz uch misolni 
koʻrib chiqamiz. 
Texnik xizmatni qayta sotish Munozarali biznes amaliyotining bir 
misoli qayta savdo-sotiqni qoʻllab-quvvatlash, boshqacha qilib aytganda 
yarmarka hisoblanadi. Tasavvur qiling Roison Electronics 30000 
soʻmdan chakana doʻkonlarga DVD pleyerlarini sotadi. Agarda Roison 
Electronics chakana savdo qiluvchilardan mijozlarga DVD pleyerni 
belgilangan 35000 soʻmdan sotishni talab qilsa, u yarmarkaga yetkazib 
berishini aytadi. 35000 soʻmdan past sotgan sotuvchi bilan Roison 
Electronics shartnomasi buziladi. 
Avvaliga, ishlatilgan narxi xizmat jamiyat uchun zararli, shu 
sababli, qarshi va tuyulishi mumkin. Bir kartel a'zolari oʻrtasida bir 
shartnoma kabi, u raqobatlashuvchi savdo tarmogʻidan baqqollarni 

292 
saqlaydi. Shuning uchun, sudlar koʻpincha Monopoliyaga qarshi 
qonunlar buzilishi kabi yarmarkalarni ham tez-tez muhokama qilgan edi. 
Biroq, ba'zi iqtisodchilar ikki asoslar ustida yarmarkalarni himoya 
qiladi. 
Birinchidan, ular raqobatni kamaytirishga qaratilgan maqsadlarni 
inkor qiladi.
Ikkinchidan, iqtisodchilar yarmarka qonuniy maqsadga ega, deb 
ishonadilar. 
G`irrom narxlash. Firmalar odatiy davlat bozorlari bilan 
raqobatbardosh bosqich ustida narxni rivojlantirish uchun imkoniyatdan 
foydalanadi. Biroq Politsiya qachondir davlat bozorlari bilan firmalar 
narxni pastligini belgilashga aloqador boʻlganmi? Bu savol antiMonopol 
siyosat ustidagi ikkinchi munozara qiyin boʻladi. 
Koyote Air deb ataluvchi katta havo yoʻlini tasavvur qiling, unda 
ba’zi yoʻnalishlar ustida Monopoliya bor. Keyinchalik Rodranner 
Express kirib keladi va bozorning 20% ini tashkil etadi, 80% bilan 
Koyoteni ortda qoldiradi. Bu raqobat javobida, Koyote yoʻl haqini 
aylantirib urishni boshlaydi. Ba’zi antiMonopol sharhlovchilar 
Koyotening harakat qilishi raqobatga zid boʻlishi mumkin ekanligi 
toʻgʻrisida 
bahslashadi, 
ya’ni: narxni kesadi Koyote uning 
Monopoliyasini qaytarib, yana narxlarni oshirishi mumkin, shuning 
uchun bozordan Roadranner haydovchi moʻljallangan boʻlishi mumkin. 
Bunday xatti-harakat yirtqich narxlash deyiladi. 
Yirtqich narxlash Monopoliyaga qarshi kiyimlarida umumiy da'vo 
boʻlsa-da, ba'zi iqtisodchilar bu dalillarga shubha qilishadi va yirtqich 
narxlash bir kamdan-kam hollarda, ehtimol hech qachon, bir daromadli 
biznes strategiyasi boʻlishiga ishonishadi. Nima uchun? Narxlari urushi 
bir raqibnii quvishi uchun, narxlar qiymati quyidagicha haydalgan 
boʻlishi kerak edi. Koyote gangib arzon chipta sotishni boshlasa, yanada 

293 
samolyot tayyor boʻlishi yaxshi edi, chunki past yoʻl haqi koʻproq 
mijozni oʻziga jalb qilardi. Roadrunner esa, reyslarida qaytarib kesib 
Koyote ning yirtqich yurishi uchun javob berishi mumkin. Natijada, 
Koyote narxlari yoʻqotishlarning 80% iga, narx urush omon qolish 
uchun yaxshi holatda Roadrunner qoʻyishiga qaragnda koʻproq olib 
borar edi.
Iqtisodchilar munozarda davom etib Monopoliyaga qarshi siyosat 
tuzuvchilar uchun bir kompaniya boshqasiga nisbatan mahsulotini arzon 
qilishi tashvish tugʻdirishini ta`kidlashadi. Turli xil savollar hal 
etilmasdan qolmoqda. Bir kompaniya boshqalariga nisbatan narxini past 
qilishi biznes strategiyasida foydali boʻladimi? Agar shunday boʻlsa, 
qachon? Sud qaysi narx raqobatbardosh boʻlishini va iste`molchilar 
uchun yaxshi boʻlishi hamda qaysi biri vaxshiyonaligini aytadimi? 
Oddiy javoblar yoʻqdir.
Bogʻlanish. Baxsli biznes amaliyotining uchinchi misoli bogʻlanish 
boʻladi. Faraz qiling pul ishlab topadigan filimlar ikkita yangi Gamlet va 
oʻrgimchak odam filimini yaratdi. Agar pul ishlab topuvchilar har ikkala 
filmni bitta narxda kinoteatrlarga taklif qilishsa, studiya bu ikki 
mahsulotda bogʻlanish boʻlishini aytishadi.
Qachonki bogʻlanish filmlar amaliyotida oliy sudda qalloblik boʻlsa, 
oliy sud uni taqiqlaydi. Sud keyingi keladigan sabablarni koʻrsatib: 
tasavvur qiling oʻshanda oʻrgimchak odam katta muvafaqqiyatga 
erishgan film boʻladi, Gamlet esa zarar koʻrib ishlayotgan bir film 
boʻladi. Soʻngra studiya oʻrgimchak odam uchun katta talabdan 
foydalanib kinoteatrlarda Gamletni ham sotishni majburlashadi. 
oʻshanda studiya kuchli bir mexanizm sifatida bogʻlanishdan 
foydalanishini koʻrishimiz mumkin.
Koʻpchilik iqtisodchilar bu dalillarga ishonishmaydi. Tasavvur 
qiling oʻshanda kinokinoteatrlar oʻrgimchak odam uchun chiptaga 

294 
20 000 soʻm toʻlashga rozi boʻlishadi va Gamlet uchun hech qancha 
toʻlashmaydi. Oʻshandan keyin koʻpchilik kinokinoteatrlarlar ikkita 
filmga chipta birgalikda 20 000 soʻm boʻladi, oʻrgimchak odam uchun 
toʻlangan pul har ikkisi uchun boʻladi. Kinokinoteatrlar majburan 
foydasiz kino qilishda kinoteatrning toʻlashga xohish istaklarini 
kuchaytirmaydi. Pul ishlab topuvchilar ikki filmni birgalikda bozor 
kuchini oshirmaydi.
Oʻshanda nima uchun bogʻlanish mavjud? Bir sababi u narx 
kamaytirish sharti hisoblanadi. Faraz qiling ikkita kinoteatr bor deylik 
shahar kinoteatri Oʻrgimchak odam uchun 15 000 soʻm va Gamlet 
uchun 5 000 soʻm toʻlab chipta sotib olish uchun xohishi bor. Shahar 
chekkasi kinoteatri esa uning aksidir: U Oʻrgimchak odam uchun 5 000 
soʻm va Gamlet uchun 15 000 soʻm toʻlab chipta sotib olishga xohishi 
bordir. Agar pul ishlab topuvchilar ikkita film uchun alohida pul 
toʻlashni taklif qilsalar, uning yaxshi strategiyasi har bir film uchun 
15 000 soʻm chiptaga toʻlashni taklif qilish boʻladi va har bir kinoteatr 
faqatgina bitta filmni koʻrsatishni tanlashadi. Biroq agar pul ishlab 
topuvchilar ikki film toʻplamni taklif etsalar, bu filmlar uchun har bir 
kinoteatr 20 000 soʻmdan chiptaga pul toʻlashni taklif qilishadi. Shunday 
qilib, turli xil kinoteatrlarning turli xil filmlarga bahosi har xil, 
bogʻlanish studioda umumiy xohish istakni inobatga olib sotuvchilarga 
birgalikda pul toʻlashni taklif qilsa foydasini kuchaytirishni takidlaydi.
Bogʻlanish bahsli biznes amaliyotini eslatib oʻtadi. Oliy sud nizosi 
oʻshanda bogʻlanish bitta firma bozor kuchini kengyatirib boshqa 
tovarlarga nisbatan yaxshi yaratilmaganligini va nihoyat oddiy rasmda 
qolishiga ruhsat beradi. Bizning hozirgi berilgan iqtisodiy bilimimiz 
butun jamiyat uchun bu bogʻlanishda aniq boʻlmagan natijalar beradi.

Download 7,53 Mb.