321
Kapitalning ikki xil turi mavjud: asosiy kapital (uzoq
muddatda
foydalaniladigan uskuna, texnologik liniya, bino, qurilma); aylanma
kapital (har bir ishlab chiqarish tsiklida oʻz
qiymatini tayyor mahsulot
qiymatiga oʻtkazadigan ishlab chiqarish resurslari, xom ashyo,
materiallar, yarim fabrikatlar va hokazolar).
Asosiy kapitaldan uzoq muddatda foydalaniladi va u oʻz
qayta
takror ishlab chiqaradi, ya’ni u ishlatilishi davomida oʻz qiymatini
ma’lum qismini mahsulot qiymatiga oʻtkazadi.
Kapitaldan foydalanish davomida u ham ma’naviy,
ham jismoniy
eskiradi. Jismoniy eskirish - bu kapitalning vaqt oʻtishi bilan ishga
yaroqsiz boʻlishi boʻlsa, ma’naviy eskirish uning unumdorligining
kamayishi, ya’ni yangi ishlab chiqarilgan
zamonaviy uskunalarga
qaraganda
unumdorligining
pastligi,
yoki
umuman
barcha
koʻrsatkichlari boʻyicha (mahsulot sifati, foydalanishga qulayligi) yangi
uskunadan orqada qolganligidir.
Asosiy kapital egasi kapital qiymatini undan foydalanish vaqti
davomida qayta tiOrtiqi. Masalan, uskuna 1000000 soʻm boʻlib, undan
foydalanish muddati 10 yil boʻlsa, uning qiymati 10
yil davomida teng
qiymatlarda mahsulot qiymatiga oʻtkaziladi deb qaraydigan boʻlsak, har
yilgi daromaddan 100000 soʻmdan amortizatsiyaga ajratish kerak
boʻladi.
Aylanma kapital bir yil davomida oʻzining butun qiymatini
mahsulot qiymatiga oʻtkazib qayta tiklanadi.
Kapitalning
qiymati undan foydalanib, kelajakda qancha daromad
olishga bogʻliqdir. Kelajakda koʻproq daromad olish ishtiyoqi
koʻpchilikni bugungi iste’molining
bir qismidan voz kechib, uni
jamgʻarishga undaydi. Jamgʻarilgan mablagʻ pul koʻrinishidagi kapital
sifatida biror-bir tadbirkorga ma’lum muddatga qoʻshimcha qiymat
322
orqali qaytarilishi sharti bilan berilishi mumkin.
Ushbu olingan
qoʻshimcha qiymatga kapitalga olingan foiz deyiladi.
