315
Kapitalga daromad - bu
foiz deyiladi. Amalda kapitalga daromad
ikki xil boʻladi. Agar kapital pul shaklida boʻlsa, pul
beruvchilar ssuda
foizi boʻyicha daromad oladi. Agar kapital buyumlashgan shaklda
boʻlsa, u kapitalga koʻra umumiy daromaddan ulush oladi.
Real foiz stavkasi nominal stavkadan (pulda ifodalangan
stavkadan) inflyatsiya darajasini ayrilganiga teng.
Tadbirkorlik daromadi - bu ishlab chiqarish resurslaridan
samarali foydalanganligi uchun tadbirkor oladigan daromad.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan
davlatlarda iqtisodiyotning
noformal sektori, ya’ni yashirin iqtisodiy sektorda (rus tilida tenevaya
ekonomika) yashirin daromad mavjud boʻladi.
Yashirin daromad ham ikki xil boʻladi. Birinchisi - pora olish
(korruptsiya), giyohvand moddalar sotish, kontrabanda va boshqa
sohalardan olinadigan yashirin daromad. Ikkinchisi - patentsiz va
litsenziyasiz sotish faoliyati bilan shugʻullanishdan tushadigan daromad
va soliq xizmatidan yashirilgan daromad.
Davlat oʻzining daromad siyosatini
amalga oshirishda aholini
turmush darajasini ifodalovchi agregat koʻrsatkichlardan foydalanadi.
Ana shunday koʻrsatkichlardan biri - yalpi ichki mahsulotdir (YaIM).
YaIMni aholi jon boshiga hisoblagandagi koʻrsatkich aholini
turmush darajasini ifodalovchi koʻrsatkich boʻlib, u har bir aholi jon
boshiga jami ishlab chiqarilgan (bir yil davomida) mahsulotning qancha
qismi toʻgʻri kelishini koʻrsatadi. Lekin, bunday taqsimlanish aholi
daromadining differentsiallashganligini (har xil boʻlishini) ifodalamaydi.
Aholining tarkibi har xil ijtimoiy qatlamlardan (ishchilar, qishloq
xoʻjaligidagi ishlovchilar,
xizmatchilar, tadbirkorlar, oʻqituvchilar,
meditsina xizmati xodimlari va hokazolar) iborat boʻlgani uchun ushbu
guruhlardagi insonlarning daromadlari ham har xil boʻladi. Aholi
daromadining taqsimlanish dinamikasi iste’mol byudjeti orqali
316
oʻrganiladi. Iste’mol byudjeti ham turli xil boʻlishi mumkin: oʻrtacha
oila byudjeti, yuqori darajada etarli byudjet (bunga eng yuqori umumiy
daromad oladigan oilalarni kiritish mumkin), minimal byudjet. Minimal
byudjetli oilaga, oila a’zolarining (bir yillik yoki bir oylik) umumiy
daromadlari minimal boʻlgan oilalar kiritiladi.
Aholini turmush darajasini ifodalaydigan koʻrsatkichlardan
biri bu
yashash minimum. Yashash minimumini sarflangan ishchi kuchini oddiy
takror tiklash uchun zarur boʻlgan daromad deb qarash mumkin.
Yashash minimumini minimal iste’mol korzinasi ham deb qaralishi
mumkin. Yashash minimumi aholini qashshoqlik chizigʻi sifatida ham
qarash mumkin. Yashash minimumidan past daromad oladigan
aholining qismi qancha koʻp boʻlsa, aholining qashshoqlik darajasi
shuncha yuqori boʻladi.
Turmush darajasini ifodalovchi koʻrsatkichlar iste’mol korzinasiga
koʻra hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda oʻrtacha daromad iste’mol
korzinasiga quyidagi tovarlar kiritiladi: uy-joy,
avtomobil, uyning
zamonaviy jihozlari, audio va video texnika, sayohat qilish imkoniyati,
bolalarini kiyintirish, oʻqitish,
ilmiy asoslangan oziq-ovqat, kiyim-
kechak, ma’lum darajadagi jamgʻarma.
Odatda minimal iste’mol korzinaga boshlangʻich ehtiyojni
qondiradigan tovarlar kiritiladi (kiyim-kechak, oziq-ovqat, minimal
yashash sharoiti).
Jamiyatdagi barqarorlik va aholining umumiy farovonligi koʻpincha
ushbu aholi tarkibidagi oʻrtacha sinfdagi aholining ulushi bilan
ifodalanadi deb qaraladi. Oʻrtacha sinfdagi aholining mamlakatni hozirgi
ham siyosiy, ham iqtisodiy hayotidagi ahamiyati nihoyatda kattadir.
Bozor talabini shakllantirishda, ishlab chiqarishdagi faollikni ta’minlash
oʻrta sinfga qarashli aholiga koʻproq bogʻliq.
317
Rivojlangan davlatlarda oʻrta sinfga
qarashli aholi umumiy
aholining 50 foizidan 70 foizigachasini tashkil qiladi.
Yuqorida ham ta’kidlab oʻtdikki, bozor iqtisodiyoti oʻz-oʻzidan
jamiyatdagi daromadlarni tekis taqsimlashni ta’minlamaydi, shuning
uchun ham bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatda har doim oʻta
qashshoq, boy va oʻta boy aholi guruhlari saqlanib qoladi.
Tsivilizatsiyalashgan
davlatlardagi
iqtisodiy
siyosat
aholi
daromadlaridagi keskin ravishda katta boʻlgan farqlarni qisqartirishga,
daromadlarni koʻproq adolatli qayta taqsimlashga qaratilgan. Har bir
tsivilizatsiyalashgan davlat nogironlarni, nafaqaxoʻrlarni, koʻp bolali
oilalarni ijtimoiy himoya qilishni oʻz boʻyniga olishi zarur.
