426
Friksion ishsizlik. Unga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida
ish bilan ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchi kiradi. Ishsizlikning bu
turi asosan ish yoki turar-joylarni oʻzgartirish, oʻquv
yurtlarini tugatish
va shuningdek, boshqa sabablardan kelib chiqadi. U doimo mavjud
boʻlib, ma’lum bir darajada kerakli hisoblanadi.
Tarkibiy ishsizlik. Tarkibiy ishsizlar guruhiga ishlab chiqarish
strukturasining oʻzgarishi natijasida ishchi
kuchiga talab tarkibining
oʻzgarishi natijasida ishsiz qolganlar kiradi. Unga asosan malakalarini
oʻzgartirishi va oshirishi, ma’lumot olishi, yangi kasb egallashi lozim
boʻlgan ishsizlar guruhlari kiradi. Friksion
ishsizlik bilan tarkibiy
ishsizlikning asosiy farqi shundaki, birinchisida, ma’lum malaka va
tajriba mavjud boʻladi
va undan foydalanib, ish joylarini tezroq topib
olishadi, ikkinchisida esa, ishchi kuchi darhol va tezroq ish joylarini topa
olmaydi.
Davriy ishsizlik asosan ishlab chiqarishning pasayishi natijasida
ishchi kuchiga boʻlgan talabning kamayishidan paydo boʻladi.
Davriy
pasayish tovar va xizmatlarga boʻlgan yalpi talabning kamayishini,
shunga muvofiq, yalpi talabning kamayishini va oqibatda aholining ish
bilan bandligi qisqarishi va ishsizlikning oʻsishini bildiradi.
Toʻla ish bilan bandlik ishchi kuchining 100
foiz ish bilan
ta’minlanganligini bildirmaydi. Aksincha, friksion va strukturali
ishsizlik ilojsiz hol boʻlganligini hisobga olsak, biz mutlaq toʻla ish bilan
bandlilikka erishib boʻlmasligini tushunamiz.
Agarda davriy ishsizlik boʻlmasa, u holda toʻla ish bilan bandlilikka
erishiladi. Toʻla ish bilan bandlik davridagi ishsizlik,
ishsizlikning
tabiiy darajasi deyiladi. Bunga ish qidiruvchilar soni boʻsh ish joylari
soniga muvofiq kelsagina erishish mumkin. Ishsizlikning tabiiy darajasi
friksion va tarkibiy ishsizlik yigʻindisiga teng boʻladi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy emas, chunki u iqtisodiy
vaziyat, qonun va milliy an’analar bilan bogʻliq holda oʻzgarib turadi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi mamlakatdagi oxirgi oʻn
yilda mavjud
boʻlgan haqiqiy ishsizlik darajasi va keyingi oʻn yil uchun prognoz qilib
hisoblangan
ishsizlik
darajalarining
oʻrtacha miqdori sifatida
427
belgilanadi. Umumiy holda ishchi kuchi ish bilan band va faol ish
qidirib yurgan ishsizlarga boʻlinadi.
