429
20.3. Oʻzbekistonda mehnat bozorini tashkil etish va tartibga solish
Mehnat bozorining faoliyati quyidagi omillarga koʻp jihatdan
bogʻliq:
♦
aholi soni, yoshi va jinsining salmogʻidagi oʻzgarishlarga;
♦
ish bilan bandlikdagi tarmoq va hudud oʻzgarishlariga;
♦
qoʻshimcha ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish
mezoniga;
♦
ishlab chiqarish hajmiga, uning oʻsish sur’atiga, ishlab chiqarish
strukturasiga;
♦
ishlab chiqarish kuchlarini hududiy joylashuviga;
♦
mehnat resurslarini boshqarish usuliga.
Mehnat bozoridagi vaziyat yuqoridagi omillarning ta’sirida
oʻzgarib turadi va shunga mos ravishda ishchi kuchiga boʻlgan talab va
taklif hajmi aniqlanadi.
Misol uchun, mehnat bozorida ishchi kuchiga boʻlgan talab
taklifdan koʻproq boʻlsa, bozorda ishchi kuchining qoʻshimcha
manbalaridan qoʻshimcha taklif etiladi. Qoʻshimcha manbalari boʻlib
mehnat nafaqasi oluvchilar, talabalar, oʻquvchilar hisoblanadi.
Ishga joylash idoralarining faoliyatlari kuchaytiriladi va
takomillashtiriladi, boshqa hududlardan qoʻshimcha,
ishchi kuchining
oqib kelishi ragʻbatlantiriladi, har bir ishsizning shaxsiy hisobi olinadi
va h.k.
Agarda mehnat bozorida ishchi kuchiga boʻlgan talab taklifdan
kam boʻlsa, qoʻshimcha ish joylarini tashkil etish, ish smenasini
koʻpaytirish, ish bilan bandlikning noan’anaviy yoʻllaridan foydalanish,
boshqa hududlarga ortiqcha ishsizlarni
jalb qilish mexanizmlaridan
foydalaniladi.
Agarda ishchi kuchiga boʻlgan talab taklif bilan teng boʻlsa va
muvozanat oʻrnatilsa, ishlab chiqarish vositalarini rekonstruktsiya va
modernizatsiya qilish, ish vaqtini yuqotishni kamaytirish, ishchilarning
malakasini oshirish, mehnatni ragʻbatlantirish va ish xaqini samarali
tashkil etish zarurati kelib chiqadi. Bu esa ish bilan bandlikning
430
samaradorligini oshirish bilan birga makroiqtisodiyotning oʻsish
sur’atlarini jadallashtiradi.
Bozordagi talab va taklifni tartibga
solish uchun iqtisodiy
mexanizm modelidan foydalaniladi. U quyidagi elementlardan tashkil
topadi:
koʻp bosqichli ish tanlash, oʻqitish va qayta tayyorlash
tizimi;
keng koʻlamli ish bilan bandlik markazlari. Bu markazlarda
doimo boʻsh ish joylarini qidirayotgan
ishsizlar hisobi olib boriladi,
kadrlar zarur boʻlgan korxonalarga ishchi kuchi yetkazib berishga
hamkorlik qiladi;
alohida ijtimoiy-demografik qatlamlardagi aholining ish
bilan bandligi maxsus dasturlari;
Respublika va mahalliy mehnat bozoridagi holatni doimo
prognoz qilish va oʻrganish uchun ijtimoiy-iqtisodiy konsepsiyasi.
Oʻzbekistonda mehnat bozoriga aholining
quyidagi guruhlari
kiradi:
oʻqishni bitirib birinchi marotaba ish qidirib yurgan yoshlar;
tarmoq korxonalaridagi strukturaviy oʻzgarishlar natijasida
ishsiz boʻlib qolgan xodimlar. Shuningdek, davlat sektorini
xususiylashtirish va boshqa mulkchilikka oʻtishdan kelib chiqqan
ishsizlar;
raqobatda
singan va past rentabelli, zarar koʻrib ishlayotgan
korxona va tashkilotlar;
vaqtincha ishsiz yurgan va mehnat birjalari koʻmagida yangi
ish joyi qidirib yurgan shaxslardan iborat.
Mehnat birjalarida ishsizlarni aniqlash, ishga joylash, qayta
tayyorlash va shu kabi bir qancha masalalar hal qilinadi.
Mehnat
birjalari hozirgi paytda respublikamizning viloyatlari va uning
tumanlarida faoliyat koʻrsatmoqda.
