435
Yoki, oddiy soʻzlar bilan aytganda, “haddan
ziyod pullar haddan kam
tovarlarni ovlaydi”. Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy
sabablar aholining ish bilan toʻliq bandligi va ish haqining oshib borishi
hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho,
ishlab chiqarish sur’atlari kabi koʻpgina omillarga bogʻliq.
Iqtisod pasayish holatida boʻlganda mamlakatda jami talab oshsa,
ishlab chiqarish hajmi koʻpayadi,
ishsizlik kamayadi, baho darajasi esa
deyarli
oʻzgarmaydi yoki kam miqdorda oʻzgaradi. Baho
oʻzgarmasligining sababi shundaki, katta hajmdagi boʻsh turgan mehnat
va xomashyo resurlarini shu oʻzgarmas bahoda ishga tushirish mumkin
boʻladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab qilmaydi,
uning uchun ishga yollanishning oʻzi kifoya hamda qoʻshimcha stanok
sotib olishga hojat yoʻq.
Bundan tashqari, baho ishchi kuchini toʻla
ish bilan bandligiga
erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat
korxonalarida boʻsh turgan resurs va zaxiralarni ishlab chiqarishga
ertaroq toʻliq jalb qilinadi, natijada ular talabning oʻsishiga mos ishlab
chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan koʻpayib ketadi,
natijada baho yana osha boshlaydi.
Taklif inflyatsiyasi bu, mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar
taklifining kamayishi natijasida tovar
va xizmatlar baholarining
oshishidan paydo boʻladi. Bunday hollarda ortiqcha talab boʻlmasa ham
tovarlarning baholari oshib boradi. Hatto ish bilan bandlik va YaIM
ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning bahosi oshadi. Jami
taklif
qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarning
oʻsishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xomashyo va yoqilgʻi
narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi.
Taklif inflyatsiyasining kelib chiqishiga, shuningdek, taklif
mexanizmining buzilishi ham ta’sir qiladi. Taklif mexanizmi esa
tasodifiy holda asosiy ishlab chiqarish omillari bahosining keskin
koʻpayishidan kelib chiqadi. Iqtisodchi olimlarning fikriga koʻra, taklif
inflyatsiyasi oʻz-oʻzini cheklaydi. Ishlab chiqarishning pasayishi
xarajatlarning qoʻshimcha oʻsishini
cheklaydi, chunki ishsizlikning
oʻsishi nominal ish haqining asta-sekin pasayishiga olib keladi. Talab
436
inflyatsiyasini cheklash uchun esa maxsus chora-tadbirlar koʻrish zarur
boʻladi. Inflyatsiya darajasi yuqori boʻlgan mamlakatlarda ishlab
chiqarishning haqiqiy hajmi qisqarishi
bilan bir vaqtda nominal
hajmining ortib borishi kabi vaziyat sodir boʻladi. Daromadlarni ishlab
chiqarish tomonidan ta’minlanmagan oʻsishi aholi qoʻlidagi pulning
taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan oshiqchaligiga olib keladi.
Bunday hol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, bir miqdordagi
pulga joriy yilda oʻtgan yildagiga nisbatan aholi kamroq mahsulot sotib
oladi, ya’ni, uning real daromadi kamayadi.
Misol uchun, joriy yilda
aholining nominal daromadlari 30% ga koʻpaygan, narxlar darajasi 50%
ga oshgan boʻlsa, unda aholining real daromadlari 20% ga kamaygan
boʻladi. Chunki, narxlarning oʻsishi aholi pul daromadlarining
oʻsishidan yuqori boʻlgan (30% - 50%q- 20%).
Inflyatsiyani real daromadlar darajasiga ta’siri u kutilayotgan yoki
kutilmayotganiga ham bogʻliq.
Kutilayotgan inflyatsiya sharoitida
daromad oluvchi inflyatsiyaning u olayotgan daromadga ta’sirini
kamaytirish, ya’ni real daromadi darajasini saqlab qolish chorasini
koʻradi.
Bu uchun Fisher tenglamasidan foydalanish mumkin:
i = r +
kut.,
bu yerda i-nominal foiz stavkasi;
r- real foiz stavkasi;
kut - kutilayotgan inflyatsiya darajasi.
Inflyatsiya sur’ati 10 foizdan oshganda Fisher tenglamasi quyidagi
koʻrinishni oladi:
i -
kut.
r = -----------
1+
kut.
