Yh – Yp
=
kut + f ( ------------- ) + ε
Yp
Bu yerda
– inflyatsiyaning haqiqiy darajasi;
kut – inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi;
Yh – Yp
f ( ------------- ) + ε - talab inflyatsiyasi;
Yp
f – Fillips egri chizigʻining ogʻish burchagini belgilovchi empirik
koeffitsiyent;
ε – tashqi baho shoki (taklif inflyatsiyasi).
Ouken qonuniga koʻra YaIMning uzilishi, ya’ni (Yh – Yp) / Yp
miqdor davriy ishsizlikning oʻzgarishiga bogʻliqligi sababli qisqa
muddatli Fillips egri chizigʻini tenglamasini quyidagicha tasvirlash
mumkin:
=
kut - β [ u -u
] + ε
Keltirilgan tenglamadan koʻrinib turibdiki, haqiqiy inflyatsiya
darajasi miqdori kutilayotgan inflyatsiya darajasiga hamda tashqi baho
shoklari darajasi bilan toʻgʻri bogʻliqlikka, davriy ishsizlik darajasi bilan
esa teskari bogʻliqlikka ega ekan.
Hukumat Fillips egri chizigʻiga asoslanib, qisqa davr uchun,
iqtisodiy siyosat maqsadlaridan kelib chiqib ishsizlik va inflyatsiya
darajalarining istalgan kombinatsiyasini tanlashi mumkin.
440
21.4. Aksilinflyatsiya siyosati
Makroiqtisodiy
barqarorlikni
ta’minlash
borasidagi
chora
tadbirlarning muhim qismi aksilinflyatsiya siyosatidir.
Aksilinflyatsiya
siyosati
–
baholar
umumiy
darajasini
barqarorlashtirish, inflyatsion keskinlikni yumshatishga yoʻnaltirilgan
makroiqtisodiy siyosat.
Aksilinflyatsiya siyosati inflyatsiyani yuzaga keltirgan sabablarni
tugatishga qaratilgan faol va inflyatsiya sharoitlariga moslashishga
qaratilgan passiv koʻrinishda boʻlishi mumkin.
Aksilinflyatsiya siyosati oʻz ichiga quyidagilarni oladi:
- yalpi talabni tartibga solish;
- yalpi taklifni tartibga solish.
Keynschi iqtisodchilar birinchi yoʻnalish tarafdorlari boʻlib, ular
davlat buyurtmasi va arzon kredit hisobiga samarali talabni
shakllantirish asosida yalpi taklif darajasini koʻtarish mumkin deb
hisoblashadi. Hukumatning bu tadbirlar iqtisodiy pasayishni qisqartiradi
va ishsizlikni kamaytiradi.
Ammo bunday aksilinflyatsiya siyosati davlat byudjeti taqchilligini
yuzaga keltiradi va qoʻshimcha pul emissiyasiga ehtiyoj tugʻdiradi.
Keyns davlat byudjeti taqchilligini davlat tomonidan olinadigan uzoq
muddatli qarzlar hisobiga qoplashni taklif etgan.
“Aksilinflyatsiya siyosatining monetaristik yoʻnalishi tarafdorlari
keyinchalik, keynschilarning inflyatsiyaga qarshi kurash boʻyicha
takliflari doimo samara beravermagach va kamchiliklari yuzaga chiqib
qolgach yuzaga keldi. Jumladan, bir qator mamlakatlarda davlat qarzi
haddan oshib ketdi. Bunday sharoitda monetaristlar radikal
aksilinflyatsiya usullarini taklif etishdi. Ular yalpi talabni konfiskatsiya
tipidagi pul islohoti oʻtkazish hisobiga cheklash va byudjet taqchilligini
ijtimoiy dasturlarni qisqartirishni kamaytirishni taklif etishdi”
*
.
Monetaristlar inflyatsiya aynan pul bilan bogʻliq hodisa boʻlganligi
sababli shok terapiyasi pul massasining oʻsish sur’atlarini keskin
*
Агапова Т.А.Серегина С.Ф. Макроэкономика:Учебник.-7-е изд.перераб. и доп.-М.:Издательство
“Дело и сервис”, 2005. с. 214.
441
qisqartiradi va inflyatsiya sur’atlarini tushiradi deb hisoblashadi. Ammo
bunda ishlab chiqarish keskin pasayishi va bandlilik qisqarishi mumkin.
Konfiskatsiya tipidagi shok terapiyasi koʻrinishlaridan biri boʻlib
daromadlarning va baholarning nominal darajalarini oʻzgartirmagan
holda eski pullarni belgilangan nisbatda yangisiga almashtirishtirish
hisoblanadi.
Bunday tadbirlar aholi tomonidan ogʻir qabul qilinishi sababli,u
qisqa muddatda samara berishi zarur.
Monetaristlar
tomonidan
taklif
qilinayotgan
aksilinflyatsiya
siyosatining yana bir koʻrinishi – inflyatsiya sur’atlarini asta-sekinlik
bilan pasaytirib borish (graduallash) usulidir. Bu usulda inflyatsiya
sur’atlari pul massasini koʻp marotaba, lekin oz-ozdan kamaytirish orqali
pul massasining oʻsish sur’atini pasaytirishni koʻzda tutadi. Graduallash
usuli inflyatsiyani asta-sekinlik bilan pasaytira borib iqtisodiyotda chuqur
pasayishni oldini olish imkonini beradi.
Graduallash usulini qoʻllash pul massasi va baholar darajasining
yillik oʻsish sur’ati 20-30 foizdan oshmaganda muvaffaqiyatli boʻladi,
deb hisoblanadi.
Aksilinflyatsiya siyosatining monetar usullarga muqobil boʻlgan
variantlaridan biri baholar va daromadlarni tartibga solish siyosatidir.
Bu
usul
daromadlarning
oʻsishi va baholarning oʻsishini
muvofiqlashtirishni ( adaptiv siyosat) koʻzda tutadi.
Daromadlar va baholarni tartibga solish siyosatini amalga oshirish
hukumat tomonidan baholar (narxlar) va daromadlar darajalarini
muzlatib qoʻyish, pul koʻrinishidagi ish haqining oʻsishini oʻrtacha
mehnat unumdorligining oʻsishiga bogʻlab qoʻyish orqali amalga
oshiriladi.
“Soliqlar tarkibini oʻzgartirish, yalpi soliq tushumlaridagi
toʻgʻridan-toʻgʻri soliqlarning ulushini kamaytirish, bilvosita soliqlar
ulushini koʻpaytirish, soliq stavkalarini pasaytirish, ularning
ragʻbatlantirish funksiyalarini kuchaytirish, davlat byudjeti xarajatlarini
pasaytirish kabilar ham inflyatsiyaga qarshi kurash tadbirlari
hisoblanadi”
*
.
*
Киселёва Е.А. Макроэкономика. /Экспресс курс:учебное пособие- М.:КНОРУС,2007, с.62.
442
Aksilinflyatsiya siyosatining u yoki bu turini tanlash inflyatsiya
jarayonlarining xususiyatiga bogʻliq.
Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarini oldini olish uchun hukumat
quyidagilarni ta’minlashi kerak:
-
samarali soliq tizimini va davlat xarajatlarining baqarorligini;
-
pul massasi va milliy daromadning bir maromdagi oʻsish
sur’atlarini;
-
inflyatsiyani import qilishga yoʻl qoʻymaslik.
Har
qanday
inflyatsiyaning
negizida
asosiy
iqtisodiy
muvozanatlarning buzilishi yotadi. Shu sababli inflyatsiyaga qarshi
kurash — uni shunchaki bostirish emas, balki iqtisodiyotda vujudga
kelgan nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan baquvvat tarkibiy
siyosatini amalga oshirishdir. Bir qator chet mamlakatlarning
inflyatsiyaga qarshi kurash tajribasi shuni koʻrsatdiki, ular inflyatsiya
bilan iqtisodiyot tarkibiy tuzilishining buzilishi bir-biriga chambarchas
bogʻliq ekanligini anglagan holda, muomala sohasini qat’iy boshqarish va
toʻlovga qobiliyatli ortiqcha umumiy talabni bartaraf etish bilangina
cheklanmadilar. Muayyan maqsadlarga qaratilgan yirik investitsiya
dasturlarini ishlab chiqdilar va amalga oshirdilar. Bu dasturlar ana shu
nomutanosiblikni tugatish va, binobarin, inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi
sabablarni bartaraf etish imkonini berdi.
Keyingi yillarda jahon bozorida narxlar darajasining keskin oshib
borayotganligi aksilinflyatsiya siyosatini yanada takomillashtirish
zaruratini yuzaga keltirdi.
Oʻzbekiston Respublikasida qabul qilingan Inqirozga qarshi chora-
tadbirlar dasturida koʻzda tutilgan vazifalarni amalga oshirish, jumladan
ishlab chiqarishni modernizatsiya va texnik qayta qurollantirishni izchil
davom ettirish, energetika tizimini modernizatsiya qilish, asosiy sanoat
tarmoqlarida mahsulot tannarxini 20 foizga qisqartirish, kommunal
xizmatlar baholari oʻsishini cheklash mexanizmini shakllantirish, bank
tizimini yanada takomillashtirish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish
va h.k.lar inflyatsiya sur’atlarini cheklash imkonini beradi.
| 