71
6. Agar talab elastik boʻlsa,
narxning oshishi umumiy
daromadning qanday oʻzgarishiga olib keladi? Tushuntiring.
7. Daromad elastikligi 0 dan kichik boʻlgan tovarni nima deb
ataymiz?
8. Taklifning narx elastikligi qanday hisoblanadi? Nimalar
hisoblanishini tushuntiring.
9. Pikasso asarlari taklifining narx elastikligi qanday?
10. Taklifning narx elastikligi qisqa muddatda yoki uzoq muddatda
har doim yuqorimi? Nega?
11. Qanday qilib elastiklik giyohvand moddalarni toʻxtatish
ularning taklifini kamaytirishini, lekin
ularga doir jinoyatlarni
koʻpaytirishini tushuntirib bering?
72
V BOB. NARX USTIDAN NAZORAT VA BOZOR FAOLIYATI
5.1. Maksimal va minimal narxlar
Bozor muvozanatini ta’minlashda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi
ortiqchaligidan foydalanish orqali, ya’ni narxlarni davlat tomonidan
nazorat qilish maqsadida maksimal va minimal narxlarni belgilashni
koʻzda tutadi.
Davlat bozordagi narxlarni nazorat qilish orqali bozor mexanizmini
tartibga solishga harakat qiladi. Bunda davlat ikkita maqsadni koʻzlaydi:
ishlab chiqaruvchilarni qoʻllab-quvvatlash yoki iste’molchilarni qoʻllab-
quvvatlash. Iste’molchilarni narx tomondan qoʻllab-quvvatlashda davlat
qonuniy asosda ba’zi tovarlarga muvozanat
darajasidan pastroq
narxlarni qayd etgan holda eng yuqori narxni oʻrnatadi. Bunda
sotuvchilar ushbu qayd etilgan narxdan yuqori narxda sotishlari
taqiqlanganligi e’lon qilinadi. Narx muvozanat narxidan past
oʻrnatilganda, bozorda tovar taqchilligi yuzaga keladi.
Erkin bozor
sharoitida bu taqchillik tezda yoʻqoladi, biroq narxlar qayd etilgan
sharoitda, bozor mexanizmi ishlamaydi va bozorda barqaror taqchillik
paydo boʻladi. Bu narx chegarasining ijobiy tomoni, muvozanat narxida
xarid qila olmagan iste’molchilarda bu tovarlarni sotib olish
imkoniyatining tugʻilishidir. Biroq, uning salbiy tomonlari koʻproq:
- ushbu tovarni ishlab chiqarish hajmining qisqarishi;
- ehtiyojlarning kamroq qismi qondirilishi;
- bozorda taqchil tovarlarga
navbatning ortib ketishi, hattoki bu
navbatda turganlarga ham u yetmasligi mumkin;
- “qora bozor”ning paydo boʻlishi va boshqalar.
Davlat
ba’zida ishlab chiqaruvchilarni qoʻllab-quvvatlash
maqsadida narxlarning quyi chegarasini qonuniy ravishda oʻrnatadi.
Agar bu chegara muvozanatli narxdan yuqori boʻlsa, bozorda barqaror
73
tovar ortiqchaligi paydo boʻladi. Demak, davlatning bozor mexanizmiga
muvozanat narxidan yuqori darajadagi narxlarni oʻrnatish yoʻli bilan
aralashuvi ham yoʻqotishlarga olib keladi va
oqibatda u ham samarasiz
hisoblanadi.
Davlat
bozor
mexanizmini
tartibga
solishda
soliqlar
va
dotatsiyalarni ham qoʻllaydi. Bu aralashuv ham bozor mexanizmini amal
qilishini samaradorligi pasayishiga va sof yoʻqotishlar paydo boʻlishiga
olib keladi.
Ba’zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan oʻrnatiladi. Agar
oʻrnatilgan narx
P
~
muvozanat narxidan
R
e
kichik boʻlsa
e
P
P
~
(
e
P
-
muvozanat narx) va narxni undan yuqori belgilash taqiqlansa, bunday
narxlar
maksimal narxlar, aksincha oʻrnatilgan narx
P
~
muvozanat
narxidan
R
e
katta boʻlsa,
e
P
P
(
R
e
- muvozanat narx) va narxni undan
pastroq belgilash taqiqlansa bunday narxlar minimal narxlar deb
yuritiladi.
Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan
ma’lum darajada ta’minlash maqsadida,
minimal narx esa mahsulot
ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun davlat tomonidan
oʻrnatiladi.
