iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining grafikdagi tasviri
Demak, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining umumiy oʻzgarishi teng:
C
A
и/ч
,
(2)
P
S
B
P
e
E
C
A
P*
max
D
Q
Q
2
Q
e
Q
1
76
bu yerda,
i/ch - ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining sof oʻzgarishi.
Maksimal
narx
oʻrnatilganda asosiy yoʻqotishlar ishlab
chiqaruvchilar zimmasiga toʻgʻri keladi.
5.2. Narxning bozor faoliyatiga taʼsiri
Narxning bozor daromadiga qanday ta’siri borligini koʻrib chiqish
uchun muzqaymoq bozorini tahlil qilamiz. Agar muzqaymoq erkin
raqobatbardosh bozorda sotilsa, muzqaymoqning narxi talab va taklif
muvozanatiga ta’sir koʻrsatadi. Muvozanatli narxda xaridorlar sotib
olishni xohlayotgan muzqaymoqning miqdori sotuvchilar sotishni
xohlayotgan miqdorga toʻgʻridan-toʻgʻri teng boʻladi. Aniqroq qilib
aytsak, har bir muzqaymoq uchun narx 3$ga teng boʻlsin.
Barcha ham ushbu erkin bozor vaziyatidan quvonmaydi. Misol
uchun har kuni bir dona muzqaymoq isteʼmol qilish uchun 3$ katta narx
ekanligidan noliyotgan isteʼmolchilar, shu bilan bir qatorda 3$ raqobatli
bozorda eng minimum narx boʻlib, bu ularga juda ham kam foyda
keltirayotganidan
noliydigan
muzqaymoq
ishlab
chiqaruvchilar
boʻladilar. Ularning har ikkalasi ham hukumatga bu borada kerakli
qarorni berishi uchun qonun ishlab chiqarishni talab etib murojaat etadi.
Albatta xaridorlar har doim barcha mahsulot uchun eng kam haqini
toʻlashni xohlasalar, sotuvchilar esa buning uchun eng yuqori haqni
olishni xohlaydilar. Bu ikki guruhning xohishlari bir-biriga qarama-
qarshi. Agar muzqaymoq isteʼmolchilari oʻzlarining talablarida
mustahkam tursalar, hukumat ular uchun muzqaymoqning sotilishida
narxning eng maksimal chegarasini belgilab berishi mumkin. Narxni
koʻrsatilgan chegaradan oshirish mumkin emas. Qonuniylashtirilgan
maksimal narx esa maksimal narx deb nomlanadi. Bunga qarshi ravishda
muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar harakatchan boʻlsa, hukumat narxga
nisbatan minimum narxni belgilab beradi va narx ushbu chegaradan
tushib ketishi mumkin emas. Qonuniylashtirilgan minimal narx esa
minimal narx deb nomlanadi.
77
Agar hukumat muzqaymoq isteʼmolchilarni narxdan noroziligi
ta’siri bilan muzqaymoq uchun eng yuqori narxni belgilab bersa, ikki xil
natija kelib chiqishi mumkin. Birinchi rasmda, hukumat har bir
muzqaymoq uchun 4$ belgilaydi. Bu vaziyatda talab va taklifni
muvozanatda ushlab turuvchi narx chegaradan pastda boʻlgani uchun
narx yoʻq bolib ketmayapti. Bozor tabiiy ravishda iqtisodiyotni
muvozanatga olib borib qoʻyadi va narxning yuqori darajasi sotilgan
mahsulot miqdoriga yoki uning narxiga ta’sir etmaydi.
Ikkinchi B rasm ancha qiziqarli natija koʻrsatadi. Bu holatda,
hukumat muzqaymoq uchun narx yuqori chegarasini 2$ etib tayinlaydi.
Chunki 3$ muvozanatli narxning yuqorisida turibdi. Ushbu yuqori
chegara esa bozorda majburiy chegara vazifasini bajaradi. Taklif va
talab narxni muvozanat tomonga qarab harakat qilishga majbur etadi.
Ammo qachonki bozor narxi yuqori chegaraga yetsa qonun bilan undan
yuqoriga oʻsa olmasligi mumkin. Shunday qilib bozor narxi narxning
yuqorisini muvozanatlaydi. Bu narxda esa talab etilgan muzqaymoq
miqdori (rasmda 125 dona) taklif miqdoridan oshib (75 dona) ketgan.
Maksimal narxli
bozor
(A) majburiy boʻlmagan maksimal narx
(b) majburiy boʻlgan maksimal narx
muzqaymoq
Narx
Muvozanat narxi
Muvozanat miqdori
Muzqaymoq
miqdori
Muzqaymoq
miqdori
Muzqaymoq
Narxi
Muvozanat
narxi
Talab
Miqdori
Taklif
miqdori
Taklif
Пред
ложит
ь
испра
влени
е
Ta'mi
nlash
Ta'mi
nlash:
вариа
нты
перев
одаим
я
сущес
твите
льное
delive
ry
yetkaz
ib
berish
,
yetkaz
ib
berish
, eltib
berish
,
ta'min
lash
Maksimal
narx
Talab
Taklif
Предложить
исправление
Ta'minlash
Ta'minlash:
варианты
переводаим
я
существите
льное
del
ivery
yet
kazib berish,
yetkazib
berish, eltib
berish,
ta'minlash
fee
d
ye
m, boqish,
ovqatlantiris
h, ovqat,
oziqa,
ta'minlash
im
plementation
am
alga oshirish,
bajarish,
joriy etish,
ta'minlash
sup
ply
yet
Maksimal
narx
Talab
78
Demak bu yerda muzqaymoq tanqisligi yuzaga keladi. 50 dona odam
muzqaymoq sotib olishni xohlasa ham uni xarid qila olmaydi.
Qachon muzqaymoq tanqisligi narx oʻzgarishi tufayli ortsa, tovar
yetkazib beruvchining normallashtirish mexanizmi ham shakllanadi.
Ushbu mexanizm tovarga boʻlgan navbat boʻlishi mumkin. Navbatga
erta kelib, kuta oladigan isteʼmolchilar natijada muzqaymoq oladilar,
ammo aksariyat kuta olmaydigan odamlar esa sotib olmaydilar. Bunga
muqobil ravishda, sotuvchilar muzqaymoq yetkazib berishni oʻzlarining
xohishlariga qarab masalan, faqat jamiyatning ma’lum bir guruhiga, oila
a’zolariga, doʻstlariga muzqaymoq sotish orqali normallashtirishlari
mumkin. Shunga qaramasdan, narx oʻzgarishi muzqaymoq sotib
oluvchilarga yordam berish istagi orqali yuzaga kelayotgan boʻlsada,
sotib oluvchilarning hammasi ham bundan manfaat koʻra olmaydi. Ba’zi
bir iste’molchilar navbatda kutgan holda arzon narxda muzqaymoq
olishlari mumkin, ammo boshqalari esa umuman muzqaymoq sotib ola
olmasliklari mumkin. Muzqaymoq bozoridagi ushbu misol shunday
umumiy natija koʻrsatadi: qachon hukumat raqobatli bozordagi narx
oʻzgaruvining mustahkamlashishiga aralashsa, tovar tanqisligi oshadi,
natijada sotuvchi tanqis tovarni koʻp sonli imkoniyatli sotib oluvchilar
orasida normallashtirishi shart. Narx oʻzgarishi natijasida yuzaga kelgan
normallashtiruv mexanizmi unchalik ham samarali va ma’qul emas,
chunki navbatda kutib turish sotib oluvchilarning vaqtini oladi.
Sotuvchining xohishiga qarab tovarni yoki xaridorni ajratish ancha
noqulay, samarasiz va shu bilan birga insofsizlikdir (chunki xaridor juda
qadrlaydigan tovar unga toʻgʻridan-toʻgʻri bormaydi). Bunga qarshi
tarzda, tartibli, toʻgʻri yoʻnaltirilgan savdo esa insoniylikka toʻgʻri
keladi hamda samaralidir. Qachonki muzqaymoq bozori oʻzining
muvozanatiga erishsa, bozordagi har bir tovar uchun pul toʻlagan
isteʼmolchi muzqaymoqni qoʻlga kiritishi mumkin. Ochiq bozor
tovarning narxi bilan birga muvozanatga keladi.
79
Hukumatning boshqa turdagi narx nazorati qanday natijalar
berishini kuzatishdan oldin keling biz yana muzqaymoq bozoriga
qaytamiz.
Tasavvur
qilingki,
hukumat
Milliy
Muzqaymoq
Tayyorlovchilar Haya’tiga chiqarilgan sud qarori tomonidan harakatga
keltirildi. Bunday holatda hukumat narxning quyi chegarasini oʻrganib
chiqadi. Narxning quyi chegarasi xuddi uning yuqori chegarasidek
hukumat tomonidan bozordagi muvozanatni ushlab turish uchun
oʻrnatiladi. Shunday vaziaytda yuqori chegarali narxlar xuddi quyi
chegarali narx kabi qonuniy doiradan chiqib ketmaydi.
Davlat muzqaymoq bozorida quyi narxni belgilaganda ikki xil
natija kelib chiqishi mumkin. Muvozanatdagi narx 3$ boʻlsa-yu,
hukumat tovar uchun 2$ narx belgilasa, biz (A) rasmdagi natijaga
erishamiz. Bunday holatda narxning quyi chegarasi bozor holatiga ta’sir
koʻrsatmaydi. Bozordagi
kuchlar
tabiiy
ravishda
iqtisodiyotni
muvozanatga olib boradi va quyi narxning ta’siri sezilmaydi.
B rasm hukumat muzqaymoq uchun 4$ narx belgilanganda nima
sodir boʻlishini koʻrsatadi. Bu holatda muvozanatli narx 3$ boʻlib, u
Muzqaymoq
narxi
(A) majburiy boʻlmagan minimal narx
Muvozanat narxi
Muzqaymoq
narxi
Muvozanat
narxi
Muzqaymoq
ning miqdori
Muzqaymoq
ning miqdori
(B) majburiy boʻlgan minimal narx
Muvozanatli
miqdor
Taklif
minimal narxi
Talab
Qoʻshimcha
Taklif
minimal narxi
Talab
80
pastda boʻlgani uchun minimal narx bozorga qarama-qarshi ta’sir
oʻtkazayapti. Talab va taklifning ta’siri natijasida narx muvozanatdagi
narxga qarab harakat qiladi. Ammo bozor narxi quyi chegarada va u
undan pastga tusha olmaydi. Bozor narxi quyi chegaradagi narxni
belgilab beradi. Bu chegarada ta’minlab berilgan muzqaymoq (120 dona)
miqdori talab etilgan miqdordan (80 dona) oshib ketadi. Muzqaymoqni
bozorda harakat qilayotgan narxda sotmoqchi boʻlganlar uni sota
olmaydi. Shunday qilib, narxning quyi chegarasini belgilashning oqibati
taklif qilinayotgan mahsulot ortiqchaligidir. Biz taʼkidlaganimizdek,
narxning yuqori chegarasi va taqchillik, taqsimlanishning notoʻgʻri
mexanizmini shakllanishiga olib keladi.
Quyi chegarasi narxi natijasida, ba’zi sotuvchilar oʻzlarining
mahsulotlarini sota olmaydilar. Xaridorlarning shaxsiy xohish
istaklariga qarab harakat qiluvchi sotuvchilar boshqa odamlar sota
olmagan narxlarda tovarlarini sotishlari mumkin. Aksincha erkin
bozorda narx muvozanatni boshqaruvchi sifatida ishtirok etadi va
sotuvchilar oʻz tovarlarini muvozanatdagi holatda xohlaganlaricha
sotishlari mumkin.
| 