74
Talab va taklif nazariyasiga koʻra, maksimal narxning oʻrnatilishi
mahsulot tanqisligiga olib keladi.
Maksimal narx oʻrnatilganda bir
qator ishlab chiqaruvchilar
(xarajatlarini maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib
chiqariladi va ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi
e
Q
dan
1
Q
gacha kamayadi. Tovarni sotib olishni davom ettirayotgan
iste’molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va ularning iste’mol
ortiqchaligi oshadi.
Minimal narxning oʻrnatilishi, ortiqcha
mahsulotning vujudga
kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda toʻplanib
qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 18-chizmada keltirilgan, ortiqcha
mahsulot hajmi
D
S
Q
Q
ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan
past
narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy bozor
vujudga keladi.
5.2-chizma.
Narx minimal boʻlganda mahsulot otiqchaligi.
Grafikdagi
'
E
nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda
muvozanat narxdan past narxda (
н
P
narxda) sotilishi mumkin boʻlgan
vaziyatni koʻrsatadi.
Shunday qilib, talab va taklif modeli
orqali bozor narxlarini
oʻzgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.
Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan maksimal narx
P*
oʻrnatildi deylik, ya’ni
e
P
P
*
(
e
P
muvozanatli narx).
E
E
Q
S
D
P
E
S
E
D
P
e
P
н
P
~
S
Q
e
Q
D
Q
0
75
Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qoʻsh shtrixlangan
A
toʻrtburchak yuzi bilan ifodalangan. Lekin bir qator iste’molchilar tovar
hajmi qisqargani uchun uni sotib ololmaydilar. Ularning iste’mol
ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan
V uchburchak yuziga teng.
Demak, iste’molchi ortiqchaligining sof oʻzgarishini
quyidagicha
aniqlash mumkin:
B
A
ист.
,
(1)
bu yerda,
ист.
– iste’molchi ortiqchaligining sof oʻzgarishi.
Cxizmadan koʻrinib turibdiki,
B
A
boʻlgani uchun sof iste’molchi
ortiqchaligi musbat
.
0
ист.
Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib
ishlab chiqarishni davom ettirayotgan
ishlab chiqaruvchilar bozor
narxidan past narxda
1
Q
hajmda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab
chiqaruvchilar grafikda koʻrsatilgan
A toʻrtburchak yuziga teng boʻlgan
iste’molchi ortiqchaligini yoʻqotadilar.
Bozordan siqib chiqarilgan
ishlab chiqaruvchilar tomonidan yoʻqotilgan ishlab chiqaruvchi
ortiqchaligi esa
S uchburchak yuzi bilan ifodalangan.
5.3-chizma.
Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda
