159
sotib olmoqchi boʻlgan tovar siz bilgan, sifatli mahsulot ishlab
chiqaradigan firmaning mahsuloti boʻlsa, siz mahsulotni yoʻqotishsiz
sotib olasiz.
Firmalar xaridorlar ularda yaxshi sifatdagi mahsulot borligini bilishi
uchun reklamaga mablagʻ sarflashlari mumkin. Oldingi boʻlimda
koʻrganimizdek, talabalar ishga oluvchilar ularning bilimlari yetarli
darajada ekanligini bilishlari uchun oliy oʻquv
dargohlarini diplomini
olishlari mumkin. Bilimning signal nazariyasi odam kapitali
nazariyasidan farq qiladi. Odam kapitali nazariyasida diplom mavjudligi
odamning qobiliyatlari mavjudligidan emas, balki ish mahsulligini
koʻrsatadi. Signal qilishning bu ikki misoli umuman turlicha koʻrinishi
mumkin biroq tashqi koʻrinish ostida ular deyarli bir xil: ikkala misolda
ham xabardor taraf (firma, talaba), xabardor boʻlmagan tarafga (xaridor,
ishga oluvchi) signal orqali ular yaxshi sifatli narsani taklif
qilayotganlari haqida xabar berishmoqda.
Biror-bir harakat yaxshi signalga
aylanishi uchun nima kerak
boʻladi? U qimmatga tushishi ravshan. Agar signal tekin boʻlganida
hamma undan foydalanar va u hech qanday ma’lumotni uzatmas edi.
Xuddi shu sababga boshqa bir talab bor: yuqoriroq sifatli mahsuloti
boʻlgan odamga signal kam xarajatli yoki yuqori foydali boʻlishi kerak.
Oʻzga holda barcha signalni ishlatishni xohlab qoladi va u hech narsani
bildirmay qoʻyadi.
Yuqoridagi ikki misolimizni yana bir bor koʻrib chiqamiz. Reklama
holatida, sifatli mahsuloti boʻlgan firma reklamaga pul ketkazib yanada
koʻproq daromad koʻradi, chunki mahsulotni bir bor ishlatib koʻrgan
iste’molchi uni yana sotib olish ehtimoli yuqoriroq. Shuning uchun
yaxshi mahsulotga ega firmaga signal (reklama) uchun mablagʻ sarflash
foyda, iste’molchiga esa signalni mahsulotni sifati haqida xabar
beruvchi ma’lumot sifatida qarash foyda desak boʻladi. Ta’lim misoliga
160
kelsak, iqtidori bor odam maktabni bitirishi osonroq iqtidorsiz odamga
qaraganda. Shunday ekan shaxsga signalni (ta’lim) narxini toʻlash, ishga
oluvchiga esa bu signalga shaxsning qobiliyatlari haqida ma’lumot
sifatida qabul qilish toʻgʻri boʻladi.
Dunyo signallarga toʻlib ketgan.
Jurnallardagi reklamalarda
ba’zida “televizorda koʻrganingizdek” yozuvi boʻladi. Nega jurnalda
reklamasi bor firma bu faktga urgʻu bermoqchi boʻladi? Bunga sabab
korxona qimmat signaldan (televizorda) foydalanayotgani sizga uning
mahsuloti yuqori sifatli ekanligidan darak bermoqchiligidadir. Xuddi
shu sababga koʻra nufuzli maktablarni bitirganlar bu faktni oʻz
rezumyelarida aks ettirishadi.
Keys stadi. Sovgʻalar signallar oʻrniga
Bir bola oʻz yoqtirgan qiziga qanday sovgʻa olishni oʻylayapti.
“Bilaman” deydi u oʻziga, “men unga naqd pul beraman.
Uning didini
oʻzichalik yaxshi bilmayman. Pulga esa oʻzi xohlagan narsani sotib
oladi”. Lekin u pulni berganida qiz xafa boʻladi. U meni sevmas ekan
deb oʻylab, munosabatlarni tugatadi.
Oʻylab qarasak sovgʻa berish bu gʻalati odat. Misolimizdagi yigit
aytganidek odamlar oʻz didlarini boshqalarnikiga qaraganda yaxshiroq
biladilar, shuning uchun biz hammani pulni sovgʻaning
bir shakli deb
qabul qilishini kutishimiz mumkin. Agar sizning ish beruvchingiz
oyligingizni tovarlar shaklida berganida siz bunga qarshi chiqardingiz.
Lekin sizning reaksiyangiz sizni (umid qilganingizdek) sevuvchi odam
shunday qilsa umuman boshqacha boʻladi.
Sovgʻa berishning bir talqini u oʻzida asimmetrik ma’lumot va
signalni saqlaganligidadir. Bizning misolimizdagi yigitning qiz
bilmoqchi boʻlgan shaxsiy ma’lumoti bor: Haqiqatdan ham u qizni
sevadimi? Qiz uchun yaxshi sovgʻa tanlashi bu uning signali. Sovgʻa
161
tanlash pul bergandan koʻra signal boʻlish uchun toʻgʻriroq
xarakteristikalarga egaligi aniq. U qimmat (vaqt oladi),
va uning narxi
shaxsiy ma’lumotga asoslangan (qanchalik sevishi). Agar yigit
haqiqatdan ham qizni sevsa, toʻgʻri sovgʻa tanlash oson boʻladi, chunki
u qiz haqida koʻp oʻylaydi. Agar uni sevmasa toʻgʻri sovgʻa tanlash
qiyinroq boʻladi. Shunday qilib toʻgʻri sovgʻa tanlash uning sevgisi
haqidagi shaxsiy ma’lumotini izhor etishning bir yoʻli. Pul berish esa u
hatto sovgʻa tanlashga harakat qilmaganini koʻrsatadi.
Signal nazariyasining sovgʻa berish bilan bogʻliqligini yana bir
kuzatuvi mavjud: Odamlar ta’sir kuchi muhim boʻlgan
odatlar haqida
koʻproq qaygʻurishadi. Shunday ekan yigit yoki qizga pul berish odatda
nomaʼqul harakat. Lekin kollej oʻquvchilari ota-onalaridan chek
olganlarida ular kamdam-kam xafa boʻlishadi. Ota-ona muhabbati
shubhada boʻlishi mumkin emas, shuning uchun qabul qiluvchi pulni
e’tiborsizlik signali deb qabul qilmaydi.
