O’z-o’zini tekshirish uchun savollar

63 
6. 
Bank ko’chirmasi deganda nimani tushunasiz? 
7. 
To’lov topshirinomasi va to’lov talabnomasining bir-biridan farqi nimadan 
iborat? 

4-MAVZU. MEHNATGA HAQ TO’LASH VA ISH HAQI BO’YICHA HISOB-
KITOBLAR HISOBINI AVTOMATLASHTIRISH
 
REJA: 
1. Xodimlarning hisobiga doir hujjatlar. Kadrlar bo’limi, ishlab chiqarishda band 
bo’lgan ishchilar, tugallanmagan ishlab chiqarishdagi ishchilarning hisobi 
ma’lumotlari bilan ishlash, to’lov qaydnomasini shakllantirish, oylik maoshlarini 
belgilash. Ish haqi hisobi uchun hujjatlar.
2. Xodimning ish haqidan: daromad solig’i, pensiya fondiga ushlanma, ijro 
varag’i, xodimning arizasi bo’yicha ushlanmalar.
3. Vaqtinchalik mehnatga layoqatsizligi bo’yicha nafaqa hisoblash tartibi. Mehnat 
ta’tili. O’rindoshlik asosida ishlaydigan xodimlar bilan hisob-kitoblar hisobini 
avtomatlashtirish. 
4.1. Xodimlarning hisobiga doir hujjatlar. 
Mehnatga haq to’lashning nazariy asoslari. 
Mehnatga haq to’lash jarayonida xarajatlar xom-ashyo yoki tugallanmagan 
ishlab chiqarish yo’nalishida emas, balki ishchi kuchiga sarflanadi. Mehnatga haq 
to’lash tizimi shaxsiy tarkibga binoan amalga oshiriladi.
Kadrlar bo’limi. 
Mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar uchun zaruriy “shaxsiy harakat forma” si 
hujjatlarini kadrlar bo’limi buxgalteriya bulimiga taqdim qiladi. Bu kabi hujjatlar ish 
tasnifi, ish haqidan ushlanmalar, soatbay ish haqidagi o’zgarishlar va mehnat haqi 
miqdorini aniqlashda yordam beradi. 
Xodimlar 
Kadrlar bo’limi terminallar orqali real vaqt rejimida xodimlar shaxsiy varaqasiga
o’zgartirishlar kiritadi. Bu o’zgarishlar yangi xodimlarining ishga qabul qilinishi, 
mehnat shartnomasining bekor qilinishi, lavozim o’zgarishlari ushlab qolishlar va ish 
holati o’zgarishlari (to’lov stavkasi) kabi holatlarni ham o’z ichiga oladi. 
Axborotlashtirilgan ma’lumotlar bazasi orqali korxonada muayyan vaqtda o’z 
ish faoliyatini yuritayotgan ishchi xodimlarning ro’yxati yaratilib, ushbu ro’yxatga 
asosan har bir ichchi-xodim to’g’risida batafsil ma’lumotga ega bo’lish imkonini 
beradi. 
Ishchini ishga qabul qilish mehnat shartnomasi va u imzolanganidan keyin 
korxona rahbarining ishchini ishga qabul qilish to’g’risida imzolagan buyrug’i 
chiqarilishi bilan rasmiylashtiriladi. Korxona bo’yicha xodimlar jadvali ishlab 
chiqiladi va tasdiqlanadi, u barcha xodimlarning ro’yxati bo’lib, ular maoshining 
miqdori ko’rsatiladi. 
Xodimlar bo’limida har bir xodimga shaxsiy varaqa to’ldiriladi, rahbar xodimlar 
va mutaxassislarga, bundan tashqari, shaxsiy varaqa bir xodim ishga qabul qilish 
paytida tabel raqami beriladi, keyinchalik ish hajmi va ish haqini hisobga olishga doir 
barcha hujjatlarga ushbu raqam qo’yiladi
10
. (1-rasm) 
10
Accounting information systems. James A. HALL. 266-bet 

65 
Ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchi xodimlar va ma’muriyat xodimlarining 
mehnat haqi xarajatlari hisobi alohida yuritiladi.
Tegishlicha rasmiylashtirilgan birlamchi hujjatlar oy oxirida buxgalteriyaga 
topshiriladi, buxgalteriya xodimlari ularni diqqat bilan tekshiradilar, so’ngra har bir 
xodimga tegishli bo’lgan ish haqini hisoblaydilar va ma’lumotlarni ishlov berish 
uchun
hisoblash markaziga topshiradilar. Hisoblab chiqarilgan ish haqi xodimning shaxsiy 
varaqasida ko’rsatiladi. 
Korxona buxgalteriyasi tomonidan ishchi va xizmatchilar bilan hisob-kitoblarni 
rasmiylashtirish uchun foydalaniladigan asosiy registr bo’lib hisob-kitob qaydnomasi 
hisoblanadi.
Xodimning ish kuni davomida ish haqini ishlangan vaqt miqdoridan va bir soat 
ish uchun belgilangan haq orqali aniqlanadi. 
Ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar quyidagi hujjatlar asosida sarflangan 
vaqt hisobini olib boradi: 
- 
Bajarilgan ish kartasi (job ticket); 
- 
Ishlangan vaqt kartasi. (time cards). 
Tuzilishi bo’yicha ma’lumotnomalar oddiy va murakkablarga bo’linadi.
Oddiy ma’lumotnomalar andozaviy tuzilishga ega: kod, nom, qo’shimcha 
ma’lumotlar schyot bo’yicha xizmatlar. 
Murakkab ma’lumotnomalar o’z ichiga ma’lumotlarning kiritilganligining 
ikkita va undan ortiq bosqichlarini oladi. U yozuvlarning katta miqdorini ekranda 
joylashtirib bo’lmaydigan katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash uchun 
mo’ljallangan.
Dastlabki axborot bazaga birlamchi hujjatlardan kiritiladi. Avtomatlashtirish 
uchun hisob bo’yicha quyidagi andozaviy birlamchi hujjatlardan foydalaniladi.
- moddiy boyliklarning harakati, qabul qilish dalolatnomasi, yuk xati, 
ro’yxatdan chiqarish dalolatnomasi,

- moliyaviy – hisoblash operatsiyalari to’lov topshiriqnomasi, kirim, chiqim 
kassa orderi va boshqalar;
- asosiy vositalar;
- mehnat va ish haqi (tabel, naryad);
- tayyor mahsulotlar – dalolatnomasi. 
Birlamchi hujjatlarning axborotlari asosida tezkor axborotlarning fayllari 
shakllantiriladi, ularga tegishli ma’lumotnomalarni axborotlari avtomatlashtirilgan 
usulda kiritiladi.
Bajarilgan ish kartasida, ishchining har birlik mahsulotga sarflagan vaqti 
hisobga olinadi. Ishlangan vaqt kartasida – ish joyida bo’lgan vaqti hisobi yuritiladi. 
So’ngra ushbu kartalardan ishchilarning mehnat haqini hisoblash maqsadida kadrlar 
bo’limiga yuboriladi.
Ishchilarning kunlik ish vaqti grafigi muntazam olib boriladi. Kartadagi vaqt 
kunlik ish vaqtini hisobga oladi. Umumlashtirilgan kunlik ma’lumotlar haftalik tarzda 
kadrlar bo’limiga yuboriladi. Ta’rif stavkasidan kelib chiqib, hisob-kitoblarni amalga 
oshirishni nazarda tutadi. 
Korxona mehnatga haq to’lashning shakli, tizimi, hamda qo’shimcha to’lovlar 
miqdorini mustaqil ravishda aniqlaydi, amaldagi qonunchilikka binoan. Xodimlarning 
asosiy daromad manbai bo’lib, ish haqi hisoblanadi. 
Ish haqi xarajatlari mahsulot ishlab chiqarishda qilinadigan xarajatlarning asosiy 
qismini tashkil qiladi. Ish haqi, ishlab chiqarish xarajatlarining bir qismi bo’lib 
mahsulot tannarxini va pirovard natijada korxonaning foydasiga ta’sir ko’rsatadi. 
Korxona buxgalteriyasining asosiy vazifasi bo’lib ish haqi to’g’ri hisoblanishi va 
o’z vaqtida berilishi hisoblanadi. 
Aniq biror bir mansab bilan bog’liq bo’lmagan, xodimlar haqida umumiy 
axborotlarni saqlash uchun (pasport ma’lumotlari va boshqalar) menyu Kadrlar 

Download 4,18 Mb.