|
O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya institutiBog'liq buxgalteriya hisobining axborot tizimlarima`lum darajada kodlashtirishda foydalangan holda havfning tushishiga sabab
bo`lishi , inventorizatsiya va yordamchi hisoblarni har birini namoyish qilishi
mumkin.Faraz qilaylik,avvalgi misolimizda tovar inventorizatsyasiga 896 raqamli
kodi kiritilsin, va APning yordamchi hisobini kodini 321 deylik. Jurnalning
kodlangan versiyasi avvalgi jurnalning boshida judayam ossonlashishi mumkin :
Hisob debit kredit
896 1.000
321 1.000
Ushbu detallashgan ma`lumotni inventorizatsiya va yetkazib beruvchi
to`g`risida maslahat berish tashkilot uchun hech qanday qiziqish uyg`otmaydi.
Ko`rinib turganidek ,ushbu faktlar ma`lumotnoma fayllarida saqlanadi va ro`yxatni
ma`lum qismini to`g`irlash,kataloglar ,hom ashyoning hisob raqami va
ma`lumotlarni jo`natish maqsadida foydalaniladi. Ushbu misolda keltirilganidek
detallarni o`z ichiga olish jarayonida ,tranzaksiya vazifasi jarayonida tartibsizlik
yuzaga
keladi
va
ushbu
jarayondan
chiqa
olmaydi.AIS
ma`lumotlarini
kodlashtirishning boshqa foydalanuvi bular:
1.Xar hil ahborotning qisqa namoishi keyinchalik boshqarib bo`lmaydigan
vaziyatlarga olib kelishi mumkin.
2.Tranzaksiyalarning bajarilishi jarayonida hisob kitobni talab qiladi.
3.Noyob tranzaksiyalarni va fayllardagi hisoblarni tekshirish.
4.Auditorlik funksiyasini qo`llab quvvatlagan holda samarali auditorlikni
yo`lga qo`yish.
Ushbu suhbat shuni ko`rsatadiki kodlashtirish tehnikasini ko`p holatlarda
foydalanish ushbu tadqiqotning yaxshi va yomon taraflarini ko`rsatib beradi.
Raqamli va alfavit kodlashtirish shemasi
Kelgusi kodlashtirish
Ushbu nomda nazarda tutilganidek, kelasi kodlashtirish narsaning kelasi
tartibini namoyon qiladi(o`sish va tushish).Kelgusi kodlashtirishning umumiy arizasi
sifatida ma`lumotlarni oldindan hisoblash imkoniyatiga ega.Har bir nusxalangan
hujjat alohida kod raqamiga ega. Ushbu raqam tranzaksion raqam sifatida yuzaga
keladi qaysiki tizimni har bir tranzaksiyasini kuzatish va har bir yo`qolgan yoki ketma
ketligi buzilgan hujjatlarni aniqlashni o`z ichiga oladi. Raqamli hujjatlar bir vaqtda
ajratiladi va kelgusi raqamlar kiritilganidan so`ng kompyuterda ko`rinadi.
61
Afzalligi.kelgusi kodlashtirish tranzaksiyalar paketini bitimini qo`llab
quvvatlaydi ,bular to`lov talabnomasi ,jarayonning yakunida amalga oshadi. Agar
tranzaksiya jarayoni tizimi tranzaksion sonlarning ketma ketlik tafovutini aniqlasa,
boshqaruvga xavfni bildiruvchi ishorasini qoldirib ketilgan yoki joyi almashgan
tranzaksiyalarga nisbatan qo`llaydi.Tranzaksion raqamlarning ma`lum bosqichdan
o`tganidan so`ng iziga tushsa raqamlar qaydariladi ,boshqaruv kengashi oqibatda
xatoning sababi va ta`sirini aniqlaydi.Kelgusi raqamli hujjatlarsiz , ushbu darajadagi
muammolarni aniqlash va hal qilish qiyin hisoblanadi.
Noqulayliklari. Kelgusi kodlashtirish o`zida ma`lumotlarni saqlamaydi va
ketma ketligini tartibini ortda qoldiradi.Misol uchun ,kelgusi kodlashtirish hom
ashyo inventarizatsiyasi tovarlari bizga ushbu tovarning hech qanday
hususiyatlarini aytmaydi.(turi, hajmi ,hom ashyosi ,omborxona joylashuvi , va
boshqalar.) .Shuningdek ,kelgusi kodlashtirish sxemasini almashtirish juda ham
qiyin. Yangi tovarning o`rta nuqtasini kiritayotganda kelgusi tovarlarni qayda
raqamlanishiga olib keladi. Arizalarda yozuv turlari mantiqiy guruhlanishi kerak va
qo`shimcha va zimdan berilgan habarlar muntazam tarzda sodir bo`lganida ,ushbu
kodlashtirish shemasi yaroqsiz bo`lib qoladi.
Kodlarni bloklash
Raqamli kod bloklari sodir bo`lga qisman noaniqliklarni ketma ketlik
kodlarini almashtirish orqali amalga oshiradi.Ushbu yondashuv har bir tovarning
to`liq sinfini namoyish etishda foydalaniladi va har bir sinfning o`ziga xos qatorlarni
kodlashtirish sxemasi orqali cheklab qo`yadi.Umumiy arizalarning kodlarini
bloklash hisob jadvalini qurilishiga olib keladi.
Yaxshi bajarilgan va har tomonlama bo`lgan hisob jadvali umumiy kitoblar va
moliyaviy tashkilotlarining tanqidiy va boshqaruv hisobot tizimi asosi hisoblanadi.
Hisob jadvali keng yoritilgan bo`lsa, korhona shunchalik aniq o`zining
tranzaksiyalarini tasnif eta oladi va ma`lumotlarning katta qismini ichki va tashqi
foydalanuvchilarni ta`minlay oladi.2-33 jadvalda hisoblardan foydalangan holda
kodlarni bloklash ko`rsatilgan.
Shuni yodda tuting ,har bir hisob turlari noyob qatorli bloklash yoki kodlash
orqali ko`rsatib berilgan.Shuning uchun,balans va daromad rasmiy hisoboti sinflash
va quyi sinflash orqli tafsiflanadi.Ushbu misolda , har bir hisob uch honali
kodlashtirishdan tashkil topgan. Birinchi raqam bloklash raqami hisoblanadi va
hisob sinfini namoyish qiladi ; misol uchun, joriy aktivlar, majburiyat va operatsion
xarajatlar . Kodlashtirishdagi qolgan raqamlar ketma ketlikda ajratiladi.
Afzalligi. Bloklab kodlashtirish yangi kodlarni bloklash orqali boshlang`ish
kodlash tizimini qayda tashkil qilmasdan to`ldirish imkoniyati mavjud.Misol uchun
,reklama xarajatlari 626 hisobida bo`lsa , birinchi raqam ushbu hisobni operatsion
xarajatligini ko`rsatib beradi.Tovar xarajatlarining yangi turlari yetkazilgan va
ayniqsa hisoblangan bo`lsa ,ular 600 ta hisob sinfini qo`shgan bo`lishi mumkin .
Ushbu uch honali kod moslashuvi 100 ta alohida tovarga har bir bloklashda mavjud
bo`ladi (x00 orasidan x99).Ko`rinib turganidek , kodlash qatorida qanchalik ko`p
xonali son bo`lsa ,shunchalik ko`p tovar ko`rsatilishi mumkin.
Noqulayliklari. Kelgusi kodlashtirishdek ,bloklab kodlashtirish ma`lumotlari
hajmi shubhasiz tayyor emas.Misol uchun ; 626 hisob raqami hech qanday ma`noga
ega emas hisob jadvalida tanlanmagunicha ,qaysiki reklama xarajatlarini aniqlab
beradigan.
Guruhli kodlash
Raqamli guruhli kodlar murakkab tovar yoki hodisalarni ikki yoki undan ko`p
ma`lumot bo`laklarini ko`rsatish uchun mo`ljallangan. Kodlar zona yoki sohalarning
o`ziga hos ma`nodan tashkil topgan.Misol uchun , Hukumat zahira zanjiri kodlari
sotuvi zahira bo`limida shunday berilgan:
magazin raqami Korhona raqami tovar raqami
sotuvchi shaxs
04 09 476214
99
Afzalligi. Guruhli kodlashning bir qator kelgusi va bloklab kodlashdan
ko`proq afzalligi mavjud.
1. Ular turli hajmdagi axborotlarni tashkil etishda ko`maklashadi.
2.Ular kompleks axborot strukturalarini ierarxik shaklda tashkil etishda
yordam beradi qaysiki mantiqan va ko`proq odamlar tomonidan osongina esda
qoladi.
3.Ular jarayonni detallashtirishga va hisobotlarni ikkala tovar sinfi va
tovarlarning har xil sinflarini ko`rib chiqadi.
Avvalgi misollardan foydalangan holda ,magazin raqami 04 Allen
shaharchasining Gamilton marketi deb olsak ; Hukumat raqami 09 sport tovarlari
korhonasini namoyish qiladi; tovar raqami deb 476214 hokkey tayog`I deb
olsak;Sotuvchi inson sifatida 99 bu Jon Innes .Ushbu bosqich ichidagi ma`lumot
,korxonaning boshqaruvchisi magazinning rentabelligini o`lchay oladi,hukumatning
barcha bir xil do`konlarini ijrosini taqqoslay oladi,muhim inventorizatsiya
tovarlarini harakatini kuzata oladi,do`kon ishchilarining savdo sotiq ijrosini baholay
oladi.
Noqulayliklari.guruhlab kodlashtirishning bosh noqulayligi buyumning
klassifikatsiya muvaffaqiyatidan borat.Chunki guruhlab kodlashning samarali turli
xil axborotlarni ko`rsatadi ,va qayda ishlashga moyil hisoblanadi.Bog`liq bo`lmagan
ma`lumotlar bajarilishi mumkin bo`lgani uchun osongina bog`lana oladi. Zarur
bo`lmagan kompleks guruhlarni osongina tarjima qila olmaydi.Yakunda, haddan
tashqari ishlatib yuborish saqlash narxini ko`tarib yuborib,ko`pgina xatolarga olib
keladi ,va vaqt jarayoni oshishi va harakatning ko`p ketishiga olib keladi.
9
|
| |
