78
7-bob. DEVIANT VA DELINKVENT XULQ-ATVOR
7.1. Ijtimoiy me‟yor tushunchasi
Ijtimoiy me‘yorlar boshqa qadriyatlar kabi shaxs va jamiyatni baho-
lash funksiyasini bajaradi. Me‘yorlar xulq-avtorni tartibga soladi va ijti-
moiy nazoratni amalga oshiradi. Bunda faqatgina fikr emas, iroda ham ifo-
dalanadi. Irodaning individual ifodalanishidan farq qilib, me‘yor tipik ijti-
moiy aloqalarni ifodalaydi. Me‘yor g‗oyalar va ideallar kabi baholab, yo‗-
naltiribgina qolmaydi, balki buyruq, farmoyish ham beradi. Uning xarak-
terli xususiyati qat‘iylik va keskinlikdir.
Ijtimoiy me‘yorlar – jamiyat boshqaruvining ajralmas qismi bo‗lib,
shaxs yoki ijtimoiy guruh xulq-atvorini muayyan ijtimoiy muhitga mos-
lashtiruvchi qoidalar majmuyidir. Me‘yorlar
xulq-avtorning chegarasi,
shart-sharoiti, shaklini munosabatlar xarakteri va unga erishish maqsad
hamda usullarini belgilaydi. Me‘yorlar xulq-atvorning umumiy tamoyillari
va uning konkret parametrlarini belgilagani uchun ham boshqa qadri-
yatlarga qaraganda keraklilik, darkorlikning to‗la modeli, o‗lchovini be-
rishi mumkin.
Deviant xulq-atvor sotsiologiyasi muammolari bo‗yicha O‗zbekistonda
ko‗plab ishlar qilingan. Deviant xulq-atvorning turli ko‗rinishlarini respub-
likamiz olimlari o‗z tadqiqot obyekti doirasida o‗rganganlar.
Respublika-
miz faylasuflaridan X.Shayxova, Q.Nazarov, M.Xolmatova, N.Komilov
(shaxs tarbiyasida ma‘naviy-axloqiy tarbiyag ta‘siri masalalari), sotsiolog
M.B. Bekmurodov (ijtimoiy me‘yorlarga jamoatchilik fikrining ta‘siri ja-
rayonlari), huquqshunoslardan A.Qulahmetov, Y.Karaketov, M.Usmonali-
yev (jinoyatchilikning umumiy jihatlari va o‗smirlar jinoyatchiligi masala-
lari), psixolog olimlar G‗.V.Shoumarov, N.A.Soshnov, S.A.Axunjonova,
Z.R.Qodirova, E.Sh.Usmonov, B.M.Umarov (o‗z joniga qasd qilish va jino-
yatchilik muammolarining ruhiy-psixologik asoslari), pedagog-olimlardan
O.Musurmonova, D.J.Sharipovlarning (oilada barkamol
shaxsni tarbiyalash
hamda giyohvandlik, ichkilikbozlik, chekish kabi illatlarning oldini olish
muammolari) olib borgan ilmiy ishlarini shunday
ishlar jumlasiga kiritish
mumkin.
Me‘yorning buzilishi ijtimoiy guruh, jamiyat tomonidan aniq salbiy
munosabatni vujudga keltiradi. Shuning uchun ham, me‘yorlar deviatsi-
yaga
qarshi kurash vositasi, tartib o‗rnatish hamda ijtimoiy barqarorlik
vositasi bo‗ladi.
79
Me‘yorlar muayyan xulq-atvorga bo‗lgan talab oqibatida vujudga ke-
ladi. Ijtimoiy reallik va talablarning turli-tumanligi me‘yorlar turli-tuman-
ligini keltirib chiqaradi. Me‘yorlarni turli asoslarga tayanib tasnif qilish
mumkin. Sotsiologiya uchun me‘yorlarni subyektga, shu me‘yorni tashuv-
chilarga ko‗ra ajratish katta ahamiyatga ega. Shundan kelib chiqib, umu-
minsoniy me‘yorlar, jamiyat, guruh va jamoa me‘yorlarini ajratib ko‗rsa-
tishi mumkin. Zamonaviy jamiyatda ushbu me‘yorlar uzviy bog‗liq va bir-
biriga ta‘sir ko‗rsatadi.
Zamonaviy sotsiologiya ijtimoiy me‘yorlarni quyidagicha tasniflaydi:
Obyektga yoki
faoliyat sohasiga ko‗ra munosabatlarning muayyan
turida amal qiluvchi me‘yorlarni ajratish mumkin. Bular – siyosiy, iqti-
sodiy, estetik, diniy va boshqalardir.
Mazmuniga ko„ra mulkiylik munosabatlarini tartibga soluvchi, shaxs-
ning huquq va erkinliklarini ta‘minlovchi,
muassasalar faoliyati hamda
davlatlararo o‗zaro munosabatlarni muayyan tartib-qoidalarga bo‗ysun-
diruvchi me‘yorlar bo‗lishi mumkin.
Me‟yoriy – qadriyatlar iyerarxiyasidagi o‗rniga ko‗ra asosiy va ikkin-
chi darajali, umumiy va konkret me‘yorlar.
Tashkil bo„lish va
qayd etish shakliga ko‗ra qat‘iy belgilangan, qat‘iy
qayd etilgan va o‗zgaruvchan, egiluvchan me‘yorlar.
Qo„llanish ko‗lamiga ko‗ra me‘yorlar umumiy va mahalliy me‘yor-
larga bo‗linadi.
Ta‟minlanish usuliga ko‗ra ichki ishonch, jamoatchilik fikri yoki maj-
burlash, davlat apparati kuchiga tayanuvchi me‘yorlar.
Funksiyasiga ko‗ra baholovchi, yo‗naltiruvchi, nazorat qiluvchi, jazo-
lovchi, rag‗batlantiruvchi me‘yorlar.
Barqarorlik darajasiga ko‗ra ijtimoiy ko‗nikmalar, urf-odatlar, an‘ana-
larga tayanuvchi va aksincha, shunday asosga ega bo‗lmagan me‘yorlar.
Aksariyat hollarda ijtimoiy me‘yordan chetga chiquvchi xulq-atvor ijti-
moiy sanksiyalar yordamida tartibga solinadi. Me‘yordan chetga chiqish-
ning epizodik shakllari kishilar orasidagi o‗zaro ta‘sir tartibining buzilishi
bilan bog‗liq va jamoatchilik fikri tomonidan qayd etiladi va o‗zaro ta‘sir
ishtirokchilari tomonidan tahrir qilinadi. Ijtimoiy me‘yordan chetga chi-
qishga qarshi kurash usuli va vositalari ijtimoiy ong va hukmron elita to-
monidan chetga og‗ish qay darajada xavfli ekanligiga qarab, belgilanadi.
Ko‗pincha, ijtimoiy me‘yordan kuchli chetga og‗ish tizimning rivoj-
lanish vositasi bo‗ladi va u konservativ va reaksion
xulq-atvor standart-
laridan voz kechishga yordam beradi, ya‘ni pozitiv o‗rin tutadi.
