5
I BOB. MENEJMENT TIZIMI
1.1. Menejment: asosiy qoidalar
Menejment - kо‗plab
tarkibiy qismlar, ularning xususiyatlari va tomonlariga
ega bо‗lgan murakkab, kо‗p о‗lchamli xodisa hisoblanadi. Birinchi navbatda, bu
insonning turli xil chuqur bilimlar, amaliyot va hayotiy tajribani talab qiluvchi о‗ziga
xos yuqori mas‘uliyatli faoliyatidir. Menejmentning aniq maqsadga qaratilganligi shu
bilan belgilanadiki, u asosiy vazifa sifatida foyda olishga yо‗naltirilgan.
Menejment XIX-XX asrlar о‗rtalarida fanning mustaqil sohasiga aylangan.
Amerikalik Jozef Varton 1881- yilda birinchi marta kollejlarda о‗qitish uchun
menejment kursini ishlab chiqqan. Amerikalik muxandis Frederik Teylor 1911- yilda
о‗zining ―Ilmiy menejment tamoyillari‖ kitobini nashr qilgan va unda birinchi marta
boshqaruv fan va tadqiqotning mustaqil sohasi deb tan olingan.
Bu asarlar jamlangan tajribani ilmiy umumlashtirish
va ilmiy boshqaruv
asoslarini shakllantirishga harakat qilingan dastlabki ishlar hisoblanadi. Ular
ommaviy ishlab chiqarish va ommaviy sotish, katta sig‗imli bozorlar va qudratli
korporatsiyalar va aksiyadorlar jamiyatlari shaklidagi yirik kо‗lamli tashkilotlarning
о‗ziga xos alomatlarini borgan sari kengroq qamrab olayotgan sanoat rivojlanishining
ehtiyojiga javob bо‗lganlar. Juda yirik tashkilotlar ishlab chiqarish va mehnatni
ratsional
tashkil qilish, barcha bо‗linmalar va xizmatlar, menejerlar va ijrochilarni
ilmiy asoslangan tamoyillar, meyorlar va standartlarga muvofiq aniq va о‗zaro
bog‗langan holda ishlashlariga keskin zaruriyatni his qilganlar.
Angliyadagi sanoat inqilobi boshqaruvga qiziqishni uyg‗otuvchi dastlabki
asosiy kuch bо‗lgan. Ammo boshqaruv tashkilotning rivojlanishi va muvaffaqiyatiga
katta hissa qо‗shishi haqidagi g‗oya birinchi marta zamonaviy boshqaruvning vatani
bо‗lgan Amerikada vujudga kelgan.
XX asrning boshlarida, jо‗shqin rivojlanish
davrida, Qо‗shma Shtatlar amalda inson о‗zining kelib chiqishi, millati bilan bog‗liq
qiyinchiliklarni yengib о‗tib, tashabbuskorligi va shaxsiy omilkorligini namoyon
qilishi mumkin bо‗lgan yagona mamlakat bо‗lgan. Millionlab yevropaliklar
Amerikaga kо‗chib о‗tganlar hamda bu yerda juda katta ishchi kuchi bozorini tashkil
6
qilganlar. Transkontinental temir yо‗llar Amerikani jahondagi eng yirik yagona
bozorga aylantirgan. О‗sha paytda amalda biznesda davlat tomonidan tartibga solish
mavjud bо‗lmagan, shu boisdan ham muvaffaqiyatga
erishgan tadbirkorlar
monopolist, yakka hokimlarga aylanganlar. Natijada, yirik sohalar va korxonalar
tashkil qilingan, ularni boshqarish uchun samarali bir shaklga keltirilgan usullar talab
qilingan.
Menejmentning paydo bо‗lishi quyidagi asosiy sharoitlar bilan bog‗liq:
mashinalashgan ishlab chiqarishning rivojlanishi, boshqaruvchiga talablarning
о‗sishi, mulk egasi va tadbirkorning yirik ishlab
chiqarishni boshqarishdagi
qiyinchiliklarini bartaraf qilishga qodir bо‗lmay qolishi;
katta hajmdagi bozor subyektlarining vujudga kelishi va bozor aloqalarining
kuchayishi;
boshqaruvga nisbatan kasbiy yondashuv zarurligini asoslab beruvchi
raqobatning о‗sishi va bozor iqtisodiyotining barqarorligi;
yirik korporatsiyalarning paydo bо‗lishi va shunga kо‗ra faqatgina
xodimlarning maxsus apparati bajarishi mumkin boshqaruv ishlari hajmining ortishi
va murakkablashuvi;
mulkning aksiyadorlar о‗rtasida jamlanishi, buning
natijasida aksiyadorlik
sarmoyasini boshqarishning yangi vazifalari yuzaga kelishi;
tadbirkorlarning sanoat inqilobi davrida yaratilgan texnikaning afzalliklaridan
foydalanishga harakat qilishlari;
ijodkor, qiziquvchan odamlar guruhlarining ishni samarali bajarish usullarini
yaratish istagi.
Menejment ikkita asosiy funksiyani bajaradi, ya‘ni u boshqaruv ilmini
о‗rgatadigan fan, shu bilan birga amaliyotdir. Menejment
amaliyoti aniq bir
korxonani boshqarish faoliyatida menejment nazariyasi bilimlarini qо‗llash hamda
aniqlangan natijalarni nazariyani rivojlantirishda qо‗llash bilan tavsiflanadi. Shunday
qilib, menejmentning ana shu ikkita shakli boshqaruv faoliyati samaradorligini
oshirishda uzviy bog‗langandir.
7
Menejment – hosilaviy fan bо‗lib, unda boshqa fanlar natijalaridan ham
foydalaniladi (1.1-rasm). Avvalambor, bu iqtisodiy nazariya va alohida xо‗jalik
tarmoqlari iqtisodiyotidir.
