Transport – ekspeditsion agentliklar (tea).
Transport-ekspeditsioen agentliklar xizmatidan xatto ancha mukammal ko’rinishdagi
xizmatlarni amalga oshiruvchi eksport faoliyatini boshqarish kompaniyalari va boshqa savdo
kompaniyalari ham foydalanib turadilar.
Tovarlarni boshqa davlatlarga sotish to’g’risidagi shartnoma imzolangandan so’ng
Transport-ekspeditsion agentlik (TEA) lar eksporterlar ko’rsatmasiga binoan ishlaydilar va
optimal marshrut, transport vositalari,tezlik va transportirovka narxini tanlaydilar.
Agnetlik zarur yuk joylari, tovarlarni saqlashni ta`minlaydi, akkreditivlarning to’g’ri
to’ldirilganligini tekshiradi, eksport litsenziyalari oladi, zarur yuklash hujjatlarini tayyorlaydi.
Bundan tashqari, yuklarni qadoklash, yorliklar bilan ta`minlash, transport sug’urtasi
berish, yo’lda zararlangan qadoklarni yangilash borasida maslahatlar beradi.
TEA xizmatlari uchun to’lovlar eksporter tomonidan amalga oshiriladi va u yuk
qiymatining ma`lum protsentini tashkil etadi.
Shuningdek, agentlik transport kompaniyasidan ham komissionlar qabul qiladi.
Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati va usullari.
Butun jahon xo’jalik hayotining baynalmilallashuvi davlatlararo xo’jalik aloqalarini
tartibga solishning mexanizmini yaratish zarurligiga olib keldi. Hozirgi davrda qandaydir
tartibga soluvchi tuzilma amal qilaydigan xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasini topish qiyin.
Jumladan, moliya, valyuta va kredit sohalarida xalqaro valyuta fondi (XVF-MVF), xalqaro
ta`irlash va rivojlanish banki (XTRB-MBRR), jahon savdosi sohasida – tariflar va savdo
bo’yicha bosh kelishuv (TSBK-GATT) ni ko’rsatish mumkin.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish milliy-tashkiliy shakllardan boshlanadi.
Xo’jalik hayotining baynalmilallashuv jarayoni dastlab milliy davlatlar faoliyatini xalqaro
uygo’nlashtirishga, keyin esa davlatlararo va xalqaro tashkilotlar tuzilishiga olib keldi.
Xuquqiy ma`noda tartibga solish xalqaro tartiblarni o’rnatishga, ya`ni me`yorlar va
koidalarni aniqlovchi kelishuvchilarni ishlab chiqarishni yoki xalqaro aloqalarning qandaydir
sohasini xal qilishda toonlarga majburiyatlarga amal qilishni yuklaydi. Umumqabul qilingan
andozalar va koidalarni o’z ichiga oluvchi xalqaro tartiblar o’z navbatida milliy tartibga solishga
ta`sir ko’rsatishi mumkin.
Birinchi xalqaro tashkilotlar 20-yillarda tuzilgan bo’lsada (Millatlar ligasi – 1919 y,
Xalqaro hisob-kitoblar banki 1929 y.), xalqaro darajada jahon xo’jalik aloqalarini ko’p
tomonlama tartibga soluvchi tuzilmalar ikkinchi jahon urushidan keyin shakllana boshladi.
1945 yil maxsus xalqaro uygo’nlashtiruvchi muassasalar – Xalqaro valyuta fondi (XFV-
MVF) va Xalqaro ta`mirlash va rivojlantirish banki (XTRB-MBRR) tashkil topdi. Hozirgi
davrda ham ularning ikkalasi muhim xalqaro tashkilot hisoblanadi: jahon savdosi, xalqaro kredit
va valyuta munosabatlari sohalarini davlatlararo tartibga solishning tartib-koidalarini aniqlab
beradi. Urushdan keyingi davrda tuzilgan tariflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv (TSBK-
GATT) Evropa iqtisodiy hamkorligi tashkiloti (EIXT-OEES), NATOning iqtisodiy masalalarni
uygo’nlashitiruvchi komitetit (IMUK-KOKOM) xalqaro iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish
davriga to’g’ri keladi.
Jahon savdosini erkinlashtirish ko’p tomonlama shartnoma asosida harakat qiluvchi,
xalqaro savdo turtib-koidalarini qayd qiluvchi xalqaro tashkilot (TSBK-GATT) doirasidagi
faoliyat bilan bog’liq. Hozirgi davrda TSBK .Jahon savdo aylanmasining 4/5 qismidan
ko’progini tartibga soladi. TSBK milliy va mintaqaviy darajada vaqti-vaqti bilan kuchayib
boruvchi protektsionizmga qarshi turadi, milliy manfaatlarni o’zaro kelishtirishga yordam beradi.
Uning faoliyati savdoda kamsitmaslik, savdoda tarifli va tarifsiz cheklashlarni aniqlashda teng
20
asosda maslahatlashish kabi tamoyillarga asoslanadi. TSBK faoliyatining asosiy shakli
qatnashuvchi tomonlarining ko’p tomonlama savdo mo’zoqaralarini o’tkazish hisoblanadi.
Ammo jahon savdosi raqobat kurashi asosida boradi, shu sababli o’zaro makbul
qarorlarni qidirib topishag va savdoni xalqaro darajada tartibga solishga ko’plab qiyinchiliklar
bilan erishiladi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yana bir ahamiyatga molik sohasi – bu valyuta-
moliya sohasidir. Xalqaro moliyaviy munosabatlarni uygo’nlashtirish XVF (MVF), XTRB
(MBRR), iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IXRO-OESR), xalqaro rivojlanish
uyushmasi (XRU-MAR), Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK-MFK) va shu kabilar doirasida
amalga oshiriladi. Garbdagi etti etakchi mamlakatlarning har yilgi kengashi bu sohada muhim
rol’ o’ynaydi.
Valyuta – moliyaviy sohani xalqaro uygo’nlashtirishning kuchayishi ko’p jihatdan XVF
ning faoliyati bilan bog’liq. U o’zining nizomiga muvofik valyuta kurslari va a`zo mamlakatlar
to’lov balanslarini tartibga soladi, ko’p toonlama to’lov tizimlari va rivojlanayotgan mamlakatlar
tashqi qarzlarini nazorat qiladi, a`zo mamlakatlarga ularning valyuta-moliya muammolarini xal
qilish uchun kredit beriladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda tarkibiy qayta qurishlarni moliyalashtirish bilan XTRB
faol shug’ullanadi. XTRB va u bilan biga jahon banki tarkibiga kiruvchi Xalqaro rivojlanish
uyushmasi (XRU-MAR), Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK-MFK) har xil investitsion
ob`ektlarni o’rta va uzoq muddatli kreditlash bilan shug’ullanadi, loyihalarning moliyaviy-
iqtisodiy asoslarini tayyorlaydi, rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy qayta o’zgartirishga
yordam beradi.
Davlatlararo tashkilotlar ichida barcha sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlarni
birlashtiruvchi IXRO muhim rol’ o’ynaydi. Uning doirasida ichki iqtisodiy tadbirlarning boshqa
mamlakatlar milliy iqtisodi samaradorligiga ta`sirini, ularning to’lov balansi holatini o’rganish
amalga oshiriladi, illiy iqtisodning jahon xo`jaligi tamoyillariga tez moslashishini ta`minlash
maqsadida makroiqtisodiy tartibga solish bo’yicha tavsiyanomalar beriladi. IXRO jahon xo`jaligi
doirasida ko’p omilli fo’nktsional aloqalarni o’rganishni amalga oshiradi, valyuta va byudjet
siyosati, narxlar, savdo va boshqa sohalar bo’yicha ilmiy asoslangan iqtisodiy prognozlar tavsiya
etadi.
Sharqiy Evropa mintaqasida tarkibiy qayta qurishga moliyaviy ta`sir ko’rsatish va
yordam tashkil qilish maqsadida 1991 yil Evropa tiklanish va rivojlanish banki (TREVB-
EVVRR) tuzildi.
Shuni ta`kidlash lozimki, Jahon iqtisodiy munosabatlarini xalqaro tartibga solish tizimida
doimiy o’zgarishlar ro’y berib turadi.
80-yillarda iqtisodiy, ijtioiy, siyosiy sabablar taqozo qilgan dunyo siyosiy vaziyatidagi
o’zgarishlar, Jahon xo’jalik aloqalari tizimini ko’p tomonlama tartibga solish shakllari
evolyutsiyasiga olib keldi. Bular ichida sobiq sotsialistik mamlakatlarda vaziyatning o’zgarishi,
tashqi faoliyatida mustaqil sub`ektlarni tashkil qiluvchi davlatlar sonining keskin ko’payishi
xada dunyo mamlakatlari ichida ro’y beradigan o’zgarishlar muhim o’rin to’tadi.
80-yillarning o’rtalarida dunyoda AQSH, Garbiy Evropa va Yaponiyadan iborat ancha
kudratli raqobatlashuv markazi vujudga keldiki, bu ham Jahon iqtisodiy o’nosabatlarinitartibga
solishga o’z ta`sirini ko’rsatdi.
Jahon xo’jalik aloqalarini tartibga solishga xalqaro tashkilotlarning a`zolari tarkibidagi
o’zgarishlarning ham ta`siri bo’ldi. XVF, XTRB, TSBK ga Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasidagi
ozod bo’lgan mamlakatlar va keyin qator sobiq sotsiyalistik mamlakatlar faol kira bordiki, bu
ham Jahon xo`jaligi aloqalarini tartibga solishda ma`lum o’zgarishlarga olib keldi.
Evropa Ittifoqi (EI) doirasida yagona bozorni bo’nyod etishga harakat tufayli yagona
umumevropa fuqaroligi, iqtisodiy valyuta va siyosiy ittifoq ta`sis etiladi. Bu ittifoqning
shartnomada belgilangan vazifalarini bajarish uchun qator Evropa muassasalari tuzildi.
Evropa Ittifoqining ijroiya organi:
- Evropa hamjamiyati Komissiyasi (EXK) dir. Uning a`zolarini milliy hukumatlar
tayinlaydi, lyokin ular o’z faoliyatlarida mutlako mustaqildirlar.
21
Ittifoqning qarorlar qabul qilish organi:
- Vazirlar Kengashi hisoblanadi. Uning tarkibida ichki ishlar, moliya, ta`minot, qishloq
xo`jaligi kabi Vazirlar Kengashi mavjud.
Evropa hamjamiyati Komissiyasi faoliyatini nazorat qilish, hamjamiyat byudjeti va
qonunlarini ma`qo’llash hamda ularga o’zgartirish kiritish huquqi Evroparlament zimmasiga
yuklatildi.
Evropa Ittifoqida 1999 yildan boshlab yagona pul-kredit siyosati o’tkazila boshlandi. SHu
munosabat bilan yagona valyuta - EKYU joriy etiladi va yangi muassasa – Evropa Markaziy
|
