|
O`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
|
| bet | 13/114 | | Sana | 10.06.2024 | | Hajmi | 6,68 Mb. | | #262162 |
Bog'liq Taza JMN OMK 2 kurs UZB 2021Chidamlilikni tarbiyalashda yuklamini kriteriyasi va komponentlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bwlsada charchashni his qilishi orqali rivojlanishiga e`tibor bersak yuklamadan swng tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bwlsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma`lum bo’ladi. İsh hajmi katta bo’lib charchoq his qilish bilan bajarilsa organizm yuklamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan swng chidamlilikni ortib borayotganligi ko’zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o’zgarishlar darajasi, yuklamaga javob reakciyasi xarakteri, uni kwlami ywnalishi orqali sodir bo’ladi. har xil tipdagi nagruzkada charchoq bir xil bwlmaydi.
Ciklik mashqlarni bajarishda chidamlilik uchun yuklamaning twla tavsifini quyidagi besh komponentda kwrishimiz mumkin;
1) mashqni absolyut intensivligi (harakatlanish tezligi);
2) mashqni davomiyligi (uzunligi);
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xarakteri (aktiv yoki passiv);
5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Bu komponentlarni bir-biri bilan o’zaro uzviy olib borish orqali berilgan yuklama organizmning faqat javob reakciyasi kwlamigagina emas, hatto uning sifati xususiyatini ham turlicha bo’lishiga olib kelishi amaliyotda isbotlandi. Yuqorida qayd qilingan komponentlarni ta`sirini ciklik mashqlar misolida kwrib chiqamiz:
1. Mashqni absolyut intensivligi faoliyatni energiya bilan ta`minlash xarakteriga to’g’ridan-to’g’ri ta`sir qiladi. harakatlanishning tezligini pastligida katta energiya sarflanmaydi. Sportchini organizmini kislorodga talabining kólami uni aerob imkoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo’lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayoni etarli darajada yólga qóyilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muhtojlikni ko’p emasligini hisobga olmasak, sarflanayotganini órnini qoplamaydi va ish xaqiqiy turg’un holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida kislorodga muhtojlik taxminan harakatlanish tezligiga to’g’ri proporciyada bo’ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan bólsa kritik tezlikka erishadi, bu yerda kislorodga muhtojlik uni aerob imkoniyatlariga teng. Buholda ishning bajarilishi bilan kislorod sarflanishining kólami maksimal darajada deb hisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yuqori bólsa sportchini nafas imkoniyati shuncha yuqori bo’ladi. Tezligi kritik tezlikdan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi.
Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorligini ozligidan kislorodga muhtojlik tezlashadi, harakat tezligiga nisbatan ortadi. Taxminan kislorodga muhtojlik tezlikni kubiga nisbatan proporcional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m. sek.ga oshirilsa (ya`ni 1.5 marta) kislorodga muhtojlik esa taxminan 3,3-3,4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muhtojlik ahamiyatli darajada ko’payadi. Bu o’z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravishda kwtaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bwlaklarining uzunligi va masofa bwylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiyligini o’zgartirish ikki xil ahamiyat kasb etadi. Birinchidan, faoliyatni bajarish uchun energiya qaysi manba hisobidan bwlishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-5 min ga etmasa nafas jarayoni kerak bo’lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan ta`minlashni anaerob reakciya o’z bwyniga oladi. Bu shunda yuz beradiki ish nisbatan organizmni holati tinch, qo’zg’alish jarayoni ham kuchaymagan holda bwlsa yoki ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo’lib, nafas jarayoni etarli darajada yuqori holatga kwtarilsa, kislorodga muhtojlik sodir bwlishi uchun vaqt cho’zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me`yori qancha qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga glikolitik undan keyin esa kreotin fosfokinez reakciyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun glikolitik mexanizmlarini takomillashtirish maqsadida asosan 20 sek dan 2 min gacha, fosfokreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 sek bo’lgan yuklamalardan foydalaniladi. İkkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muhtojlikning kwlami aniqlansa, subkritik tezlik esa kislorodni etkazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zwriqishda ishlashini talab qiladi. Organizm uchun bu tizimlarni uzoq vaqt davomida mukammal ishlashini ta`minlash ancha og’ir kechadi.
3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzkaga javob reakciyalari kwlami va uni xarakterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol` wynaydi. Takrorlashlarda organizmga bo’ladigan ta`sir reakciyasi har bir nagruzkadan swng bir tomondan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog’liq.
Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashqlarni bajarishda fiziologik funkciyani nisbatan normallashishi uchun etarli bo’lib har bir urinish yoki navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo’lgan fonda boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfokreotin mexanizmi qatorida tursa, swng bir-ikki minut wtib glikoliz maksimalga kwtariladi va uch-twrt minutdan keyin nafas jarayonlari keng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom etmaydigan ish bajarilsa ular lozim bo’lgan darajadagi holatga kelishga ulgurmay ish asosan ana aerob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga kislorod etkazish aktivtizimi (qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar)hisobiga bajariladi.
Bundan xulosa shuki: subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozaytirish nagruzkani nisbatan aerob qiladi. Teskarisi, yuqori kritik tezliklardaharakatlanish va dam olish intervali kislorodga mu`tojlikni yo’q otishga etarli bwlmasa kislorod etishmovchiligi takrorlashdan – takrorlashga qwshila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlarhissasini ortiradi-nagruzkani nisbatan anaerobrok qiladi.
4. Dam olish xarakteri (aktiv va passiv) xususan pauzalarni boshqa, qwshimcha faoliyat turlari (engil-truscoy yugurish - asosiy masofa oralig’idir vah.k.) bilan twldirish organizmga asosiy ish turi va qwshimcha qilinganini inten-sivligiga qarab organizmga turlicha ta`sir kwrsatadi. Kritikka yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivlikdagi qwshimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga kwra tinch holatdan ish holatiga, ish holatidan tinch holatga wtishdagi keskin o’zgarishlarning oldi olinadi. Wzgaruvchan metodning asosiy xarakterli tomonlaridan biri ham asosan shundan iboratdir.
5. Mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni organizmga nagruzkani taosiri kwlamining yig’indisini belgilaydi. Aerob ish sharoitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat kwsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexa-nizmlarni tugatilishiga olib keladi. Unda ish bajarish butunlay twxtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi.
Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma`lum bwldi. Shunga kwra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun orqali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to’g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma`lumki nafas, kwkrak, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar – diafragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zwriqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada wpka ventilyaciyasini ywlga qwyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) og’iz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy e`tibor nafas chiqarishga qaratilishi, chunki wpkadagi kislorodi kam bo’lgan havo yangi havo bilan aralashib ketmasligi keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.
Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni tarbiyalash-da hozirgi zamon metodikasi biror mashg’ulotni o’zidagina emas, trenirovka mashg’ulotlarining yillik ciklida ham juda kata hajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda.
Masalan, mashhur francuz stayyori Allen Mimun o’zini sport karperasi yilarida jami 85 ming km yurgan. Uni baholash maqsadida er shari aylanasi-ekvatori 40 ming kmligini ekanligini e`tiborga olsak, Magellanni birichi marta uni aylanib wtishi uchun 3 yil sarflaganligini ko’z oldimizga keltirishimiz lozim. “Sport yurushi” bilan shug’ullanuvchilar bitta trenirovka mashg’ulotida 100 km.gacha masofani wtadilar.
Chidamlilikni tarbiyalashda faqat masofa uzunligini hisobga olish noto’g’ri natijaga olib kelishi ni unutmasligimiz lozim. Chunki jismoniy tayyorgarligi yuqori bo’lgan sportchi uchun 800 m ga yugurishga 1.45.0 dan tez vaqt sarflasa bu yuguruvchiga qayd qilingan masofa sprint masofasi bo’lib xizmat qiladi. Yangi wrganuvchi uchun esa 3-3,5 min li muddat uzoq masofa rolini wynashi mumkin.
|
| |
