- sotuvlardan foydaning tashkil topishi;
- ishlab chiqarilayotgan va sotilayotgan mahsulotlar tan narxining strukturasi;
- har bir mahsulotning tan narxi;
- mahsulot narxining standartidan va ishlab chiqarish hamda sotish
harajatlari standartlaridan chetlanish harakteri va sabablari;
- bu ma’lumotlar marketing dasturini ishlab chiqish asosiga kiritiladi.
Firma xujalik faoliyatini tahlil qilish uslubiyati.
Har bir firmada hisob va hisobot o’tkazish maqsadida, xo’jalik faoliyatini tahlil qilib borish maqsadida va o’zining ko’rsatkichlariga baho berish uslubi ishlab chiqiladi. Odatda bunday uslub qisman yoki to’liq moliyaviy hisobotning eslatmasida (izohida) yoki ilovada ko’rsatiladi.
Xalqaro amaliyotda hisob va tahlilning quyidagi usullari qo’llanadi:
- Daromadni hisob qilish usuli. Bu usulga asosan sotuvdan daromad olingan deb, mahsulot sotilgan kundan boshlab qabul qilinadi, xizmatdan daromad olingan deb, xizmatlar ko’rsatilib bo’lgandan keyin qabul qilinadi. Bundan tashqari, daromad olingan deb, mahsulot ishlab chiqarish davrida ham tan olinadi, uzoq muddatli bajarilish shartnomasiga asosan va uchinchi shaxsga firmaning aktividan foydalanish ruhsat etilsa, ya’ni foizlar hisobida, lisenziya sifatida daromad olinadi deb tan olinadi, agar muddat tugagandan keyin shu aktivdan foydalanganligi uchun to’lov hisobga tushsa.
- Bajarilgan shartnoma bo’yicha hisob usuli. Bunda foyda va zarar to’g’risidagi hisobotda daromad faqat mahsulotlarni yoki xizmatlarni realizasiya qilish bo’yicha shartnoma to’liq bajarilgan bo’lsa yoki uning asosiy qismi bajarilgan bo’lsa ko’rsatiladi.
- Ishlarni bosqichma bosqich topshirish usuli. Bunda foyda va zarar to’g’risidagi hisobotda daromadlar hisobot davrda shartnomada ko’rsatilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki xizmatni ko’rsatish bosqichma-bosqich bajarilgan bo’lsa aks ettiriladi.
- Mulkka baho berish usuli. Bunda boshlang’ich investisiyalar baholanish bo’yicha balansda bir qatorda yozib boriladi. Investor daromadining (zararining) ulushiga yarasha investisiyalar proporsional ravishda oshib (kamayib) boradi. Agar investor divident olsa, u xolda investisiyalar summasi shu dividentlar summasiga yarasha qisqarib boradi.
- Tannarx bo’yicha hisob qilish usuli. Bunda boshqa korxonalarga yo’naltirilgan investisiyalar tannarx bo’yicha akslanadi.
- Qo’shma korxonada harajatlarga baho berish usuli shu vaqtda ishlatiladiki, qachonkim uning faoliyatiga investor salmoqli ta’sir ko’rsatmasa. Boshlang’ich investisiyalarga harajatlar «Investisiyalar» moddasining balansida aks ettiriladi. Qo’shma korxonadan olingan foyda divident sifatida taqsimlanmaganicha investorning hisoblarida aks ettirilmaydi. Balansda investisiyalar boshlang’ich baholarda ko’rsatiladi. Divident e’lon qilinsa, investor o’zining ulushini joriy daromad sifatida ko’rib chiqadi.
Tahlilning iqtisodiy aniq maqsadiga binoan har hil iqtisodiy ko’rsatkichlar ishlatiladi. Bu ko’rsatkichlar firma faoliyatiga sonli va sifatli baho beradi. Ana shu iqtisodiy ko’rsatkichlarni quyidagicha klassifikasiya qilish mumkin:
- firmaning iqtisodiy potensialini harakterlaydigan ko’rsatkichlar;
- firmaning xo’jalik faoliyatini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar.
1. Firmaning iqtisodiy potensialini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar. Bu ko’rsatkichlar asosan boshqa firmalar bilan miqyosini solishtirishda hamda milliy va xalqaro darajada egallagan o’rnini aniqlashda ishlatiladi. Bu ko’rsatkichlar umumlashgan holda ma’lumot uchun har hil ma’lumotnomalarda va jurnallarda chop etiladi. Bu ko’rsatkichlarga quyidagilar kiradi: aktivlar; sotuvlar; yalpi va sof foyda; band bo’lganlar soni.
Shu bilan birga firmaning faoliyat doirasi va ishlab chiqarish tarmog’i ko’rsatiladi. Iqtisodiy imkoniyatni chuqurroq o’rganish uchun quyidagi ko’rsatkichlar ham ishlatiladi:
- asosiy kapital, bunda boshqa firmalarga arendaga topshiriladigan
firmaning ishlab chiqarish quvvatlari (binolar, inshootlar, asbob uskunalar) ham kiradi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish quvvatini tiklash va ta’minlash uchun mablag’lar ham kiradi;
- ishlab chiqarilgan mahsulotning soni va bahosi, umumiy firma
bo’yicha va mahsulotning alohida turlari bo’yicha. Bu ko’rsatkich firmaning sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishning mamlakat va dunyo bo’yicha ulushini va o’rnini aniqlash mumkin. Va, bundan tashkari, firmaning ishlab chiqarish strukturasini ham aniqlashi mumkin;
- firmaning o’z mamlakatida va chet eldagi ishlab chiqarish va sotish
korxonalarining soni va joylanishi, ularning kattaligi hamda ishlab chiqaradigan va sotadigan mahsulotlarning harakteri;
- firma infrastrukturasining xarakteristikasi - transport
vositasining mavjudligi, skladlarning mavjudligi, o’zining xom–ashyo bazasi va energiya manbai bilan ta’minlanganligi;
- o’zining mamlakati va xorijda joylashgan korxonalarga
yo’naltirilgan firma kapital quyilmalarning kattaligi va joylashtirilganligi;
- firmaning ilmiy potensiali, ya’ni umuman firmaga va alohidagi
ilg’or bo’linmalarning ilmiy tekshirish ishlariga ajratilgan xarajatlar kattaligi, markazlarning, laboratoriyalarning soni va joylashishi, ularda
ishlayotgan hodimlarning soni, izlanishlarning yo’nalishlari, patentlarning umumiy soni va ulardan foydalanish kabi ko’rsatkichlar kiradi.
2. Firmaning xo’jalik faoliyatini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar.
Firmaning xo’jalik faoliyatini tahlil qilish uchun ko’plab ko’rsatkichlarni turli holda ishlatish mumkin. Firmalarda odatda hisobot tuzilganda ishlatiladigan ko’rsatkichlar quyidagilar:
a) Umumiy harajatlar ko’rsatkichlari: yil boshida yangi bozorlarga kirib borish yoki joriy qilinishi; yil boshida marketing faoliyati uchun harajatlar; izlanishlar va rivojlanish uchun harajatlar; qo’shimcha harajatlar (chiqim); ma’muriy harajatlar; arendaga to’lash; mahsulotni takomillashtirish uchun harajatlar; mahsulotlarni yetkazish uchun harajatlar;
b) Mablag’larni kelib tushishi va harajatlar ko’rsatkichlari - mablag’larning kelib tushish manbalari: sof foyda, amortizasion ajratmalar, aktivlarni realizasiya qilishdan tushgan mablag’lar, subsidiya va dotasiya, o’zoq muddatli qarzlarni ko’paytirish, aksiyalar emissiyasi, qisqa muddatli qarzlarni ko’paytirish.
v) Vositalarni ishlatish ko’rsatkichlari: dividentlar to’lash; tashkiliy harajatlar; aksiyalarning emmisiyasi bo’yicha harajatlar; kapital quyilmalar; oborotda bo’lmaydigan aktivlarga mo’ljallangan mablag’lar; o’zoq muddatli qarzlarni uzish; tez realizasiya qilinadigan qimmatbaho qog’ozlarni sotib olish; bankda hisobni oshirib borish va boshqalar.
Shunday qilib, chuqurlashtirilgan va puxta iqtisodiy tahlil boshqaruviga oid qarorlarni qabul qilishning dastlabki sharti.
Ma’lumot moddiy jarayonlarning aniq ifodasidir, shuning uchun ma’lumotsiz va uning tahlilisiz firmaning ishlab chiqarish va sotuv faoliyatining samarali ishlashi mumkin emas.
| 