parallel o’rganish - barcha fanlar bir vaqtda o’rganiladi; bu usul pedagogika
jihatidan hamma vaqt ham to’g’ri bo’lavermaydi, chunki fanlararo mazmunli
bog’lanishlar o’rgatish imkoniyatini cheklab qo’yadi; asosan, bir yillik o’quv
rejalari tuzishda qo’llaniladi;
ketma-ket o’rganish - o’zaro bog’langan fanlar ketma-ket o’rganiladi; bu
usul fanlararo bog’lanish uchun eng yaxshi sharoit yaratadi; o’qitish muddati uzoq
(3-4 yil) bo’lganda o’quv fanlari soni cheklangan o’quv rejalarida qo’llaniladi;
aralash o’rganish - fanlar o’quv rejasiga ham parallel, ham ketma-ket
kiritiladi; bu usul o’qish muddati 2-3 yil bo’lgan o’quv rejalari tuzishda eng ko’p
tarqalgan.
Fanlararo bog’lanishlarni ta’minlash uchun umumkasbiy va asosiy
umumta’lim fanlari, odatda, o’qitishning birinchi bosqichida o’rganiladi, bu davrda
ishlab chiqarish ta’limiga va maxsus fanlarni o’rganishga ajratiladigan vaqt bir oz
qisqartiriladi.
2.4. O’quv dasturi va ishchi o’quv dasturi.
O‘quv dasturi - ta’lim tizimidagi har bir o‘quv fanining mazmuni va o‘tilish
tartibini, ta’lim oluvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim hamda
ko‘nikmalar hajmini belgilab beradigan rasmiy pedagogik hujjat. O‘zbekistonda
o‘quv dasturi tegishli vazirliklar qoshidagi ilmiy metodik kengashlar tomonidan
tasdiqlanadi. Har bir o‘quv dasturi so‘z boshi, o‘quv fani mazmunining qisqa
bayoni, talabalarning bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan talablar singari
3 qismdan iborat.O‘quv fanining maqsad va vazifalarini belgilab berish o‘quv
dasturining muhim belgisidir.
Ta’limning o‘quv dasturi tomonidan belgilangan mazmuni darslik, o‘quv
qo‘llanmalari, ko‘rgazmali qurol va metodik tavsiyalarda to‘la namoyon bo‘ladi.
Namunaviy o’quv dastur - o‘quv rejadagi aniq fanlar bo‘yicha davlat
ta’lim standartlariga asosan tayanch oliy ta’lim muassasalarining tegishli
kafedralari tomonidan ishlab chiqiladigan, o‘quv materiallarni o‘zlashtirishga va
o‘qitish mazmuniga qo‘yiladigan majburiy talablarni o‘z ichiga oladigan
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan
tasdiqlanadigan, oliy ta’lim muassasalari bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari va
magistratura mutaxassisliklari talabalari uchun tavsiya etiladigan me’yoriy hujjat
hisoblanadi.
Namunaviy o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining buyrug‘i
bilan tayanch etib belgilangan oliy ta’lim muassasalari kafedralarida tegishli fan
sohasidagi etuk olimlar, mutaxassislar va tajribali professor-o‘qituvchilardan
tashkil topgan ijodiy guruh tomonidan tuziladi.
Namunaviy o‘quv dasturi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Kirish;
asosiy qism;
amaliy mashg‘ulot mavzulari;
seminar mavzulari;
mustaqil ta’lim mavzulari;
tavsiya etiladigan darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati.
Davlat ta’lim standartlari talablaridan kelib chiqib, ma’lum fanlardan
chizma-hisob, kurs ishlari, loyihalari va ularning mavzu va yo‘nalishlari ham
keltirilishi mumkin.
O’quv fani dasturi – ta’lim mazmuni, ularning talabalar tomonidan
o’zlashtirilishining eng maqbul usullari, axborot manbalari ko’rsatilgan
me’yoriy hujjat.
Dastur fan, texnika, texnologiyaning so‘nggi yutuqlari, oliy ta’lim
rivojlanishining jahon tendensiyasini hisobga olish, Respublikada joriy etilgan
uzluksiz ta’lim tizimining ta’lim turlari o‘rtasidagi uzviylik va uzluksizlikni
ta’minlashi, ayniqsa umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy
ta’limda uzluksiz o‘qitiladigan fanlarda mavzularning mantiqiy ketma-ketligi,
oddiydan murakkablikka, xususiydan umumiylikka o‘tib borish tamoyillariga amal
qilishi shart. Dasturda ta’lim oluvchilarning mustaqil bilim izlash va uni
o‘zlashtirish, o‘qitish jarayonini interaktiv pedagogika asosida tashkil etishga
mavzularning bir xil talqinida takrorlanmasligiga e’tibor berilishi zarur.
Namunaviy o‘quv dasturi tayanch oliy ta’lim muassasasining tegishli kafedrasi,
fakultet yoki OTM uslubiy kengashida muhokama qilinadi.
Ijtimoiy, gumanitar va iqtisodiy fanlar bo‘yicha tuzilgan namunaviy o‘quv
dasturlari maxsus metodologik komissiyasiga muhokama qilish uchun topshiriladi.
Barcha fanlar bo‘yicha tuzilgan o‘quv dasturlari oliy ta’lim muassasalariaro
ilmiy-uslubiy
birlashmalar
faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi
Kengash
ekspertizasidan o‘tishi shart va uning tavsiyasi bilan vazirlik tomonidan ro‘yxatga
olinadi va amalga kiritiladi.
Namunaviy o‘quv dasturlari vazirlikning tegishli boshqarmasi tomonidan
tasdiqqa tavsiya etiladi va ro‘yxatga olinadi. Bu haqda o‘quv dasturning bosh
varog‘iga belgi qo‘yiladi. Namunaviy o‘quv dasturning etalon nusxasi vazirlikda
saqlanadi. O‘quv dasturi tasdiqlangan va ro‘yxatga olingan kundan boshlab amalga
kiritiladi.
Namunaviy o‘quv dastur davlat ta’lim standartlariga o‘zgartirishlar kiritilgan
taqdirda yoki o‘zga xollarda 5 yilda bir marta qayta ishlab chiqilishi va ushbu
tartibga asosan qayta ekspertiza va tasdiqdan o‘tishi zarur.
Ishchi o‘quv dasturi - OTMning aniq bir bakalavriat ta’lim yo‘nalishi yoki
magistratura mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv rejadagi aniq bir fan bo‘yicha
o‘quv dasturiga asosan professor-o‘qituvchilar tomonidan ishlab chiqiladigan,
fanning mazmuniga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilgan, mavzularning o‘qitish
ketma-ketligiga rioya qilingan holda fanga ajratilgan soatlar aniq ko‘rsatilgan
me’yoriy hujjat hisoblanadi.
Ishchi o‘quv dasturi tegishli ta’lim standartlarini konkretlashtiradi, o‘quv
jarayonini uslubiy, informatsion va texnik jihatidan ta’minlanishini nazarda tutadi.
OTMlarda talabalarni tayyorlash va o‘qitish xususiyatlarini aks ettiradi.
O‘quv dasturi asosida tuzilgan ishchi o‘quv dasturida aniq mavzular, ularga
ajratilgan soatlar, mavzular bo‘yicha qo‘llaniluvchi didaktik va texnik vositalar,
mavzular va bo‘limlar bo‘yicha bilimni nazorat qilish turlari hamda tegishli
uslubiy tavsiyalar aniq ko‘rsatiladi shuning uchun uning hajmi cheklanmaydi.
Ishchi o‘quv dasturida quyidagilar o‘z aksini topishi lozim:
DTS talablari;
o‘quv dasturlarini mazmuniga qo‘yiladigan majburiy talablar;
talabalar uchun beriladigan o‘quv materiallarining maksimal hajmi;
bitiruvchilarni tayyorgarligiga qo‘yiladigan talablar;
OTM tomonidan o‘quv rejaga asosan belgilangan o‘quv yuklamasining
hajmi;
ta’lim dasturlarining maqsadi va vazifalari.
YUqorida keltirilganlar asosida ishchi o‘quv dasturining tuzilishi ishlab
chiqiladi va uning tarkibi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
titul varag‘i;
kirish so‘zi;
fanning maqsadi va vazifalari;
fanni o‘qitish jarayonini tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar;
talabalarning bilimi, ko‘nikma va malakalariga qo‘yiladigan talablar;
fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi, uslubiy
jihatidan uzviyligi va ketma-ketligi;
fanning ilm-fan va ishlab chiqarishdagi o‘rni;
fanni o‘qitishda foydalaniladigan zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar;
fan bo‘yicha soatlar taqsimoti;
nazariy mashg‘ulotlar mavzulari mazmuni;
amaliy, seminar va labaratoriya mashg‘ulotlari mavzulari va rejalari;
mustaqil ta’lim mavzulari;
foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati.
Ishchi o‘quv dasturlarini tuzish va tasdiqqa kiritish tartibi:
1.Ishchi o‘quv dasturlari OTMlarining tegishli kafedralarining professor-
o‘qituvchilari tomonidan ishlab chiqiladi.
2. Ishchi o‘quv dasturlarini DTS talablari va o‘quv dasturlarga mos holda
ishlab chiqilishiga tegishli kafedra mudiri va professor-o‘qituvchilar mas’ul
hisoblanadi.
3. Ishchi o‘quv dasturining kirish qismida o‘qitiladigan fanning dolzarbligi,
sohaning tarixi, jamiyatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari
asosida isloh qilishdagi ahamiyati va o‘rni ochib beriladi. SHuningdek, fanni
o‘qitishning asosiy maqsadi va vazifalari, boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi
ko‘rsatiladi.
4. Ishchi o‘quv dasturida uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketlikligi hamda
o‘qitish turlari o‘qitishning interaktiv uslublari va vositalari hamda fanni o‘qitishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, ta’lim jarayonini optimallashtirish
uchun omil bo‘ladigan mexanizmlar ko‘rsatiladi.
5. Ishchi o‘quv dasturlarida o‘quv jarayoni uchun zarur texnik vositalar,
axborot-resurs markazidagi tegishli o‘quv adabiyotlari, didaktik vositalar, ashyolar
va boshqa moddiy-texnik baza to‘g‘risida ma’lumotlar kiritilishi maqsadga
muvofiq.
6. Ishchi o‘quv dasturining titulida amaldagi Klassifikator bo‘yicha
tegishli bilim, ta’lim sohalari va ta’lim yo‘nalish (mutaxassislik) larning shifri va
nomlari hamda ishchi o‘quv rejaga muvofiq fanning to‘la nomi ko‘rsatiladi.
7. Ishchi o‘quv dasturining yaratilishiga mas’ul kafedraning nomi, mualliflar
va taqrizchilar to‘g‘risida ma’lumotlar (familiyasi, ismi, otasining ismi, lavozimi,
ilmiy darajasi va unvoni), tasdiqqa tavsiya etuvchi uslubiy Kengashlarning
bayonnomasi raqami va sanasi ko‘rsatiladi.
8. Ishchi o‘quv dasturining foydalaniladigan manbalar ro‘yxatiga asosiy
adabiyotlar va qo‘shimcha adabiyotlar kiritiladi.
9. Ishchi o‘quv dasturining matni A-4 format, Times New Roman shriftida,
14-chi o‘lchamda, chap tomonidan - 3 sm, pastidan - 2 sm, yuqoridan – 2 sm, o‘ng
tomonidan - 1,5 sm o‘lchamida xoshiyalanadi. Betlarni raqamlash – pastki
qismining markazida joylashtiriladi.
10. Ishchi o‘quv dasturi har o‘quv yili kafedra yig‘ilishida ko‘rib chiqib
muhokama qilinadi va tegishli o‘quv – uslubiy kengashida ko‘rib chiqib
ma’qullanadi hamda OTMning ruxsat etilgan kengashi qarori bilan tasdiqlanadi.
11.OTM o‘quv ishlari bo‘yicha prorektori tomonidan tasdiqlanadi.
Mutaxassislar
tayyorlashga
qo’yilgan
talablarning
hujjatli
asosini
tasvirlaydigan o’quv dasturlarida pedagogik maqsadlarning to’liq va aniq
belgilanishini talab qilinadi. To’liqlik deganda mazmunning barcha zaruriy va
qo’yilgan maqsadga erishish uchun etarli elementlari kiritish tushuniladi. Aniqlik
deganda esa real o’quv jarayonida berilgan mazmunda joriy qilish yo’lini
ko’rsatadigan elementlar va belgilar tasavvur etiladi.
O’quv dasturlarida talabalar o’quv rejasiga kiritilgan har qaysi fandan
nimani va qanday izchillikda o’rganish kerakligi, shuningdek, talabalar bilib olishi
lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar hajmi belgilab beriladi.
O’quv dasturlarining mazmuni kasb tavsifnomalarning talablari asosida
aniqlanadi. Dasturlarni ishlab chiqishda didaktik tamoyillarga va malakali
mutaxassislar tayyorlash mazmuniga qo’yiladigan talablarga amal qilinadi.
O’quv materialini tanlashda mavzuni o’rganishga ajratilgan vaqt va
talabalarning materialni o’zlashtira olish-olmasligi hisobga olinadi.
Umumkasbiy va ixtisoslik fanlari dasturlarida shunday o’quv materiali
bo’ladiki, talabalar bu materialni o’rganib, ishlab chiqarishning hozirgi zamon
texnikasi va texnologiyasi asoslarini o’rganilayotgan kasbni ongli ravishda, puxta
va chuqur egallash hamda ishlab chiqarish malakasini yanada oshirish uchun zarur
bo’lgan hajmda o’zlashtiradilar.
Umumkasbiy va ixtisoslik fanlari dasturlarida o’quv materiali mazmunini
aniqlashda avvalo ilmiylik tamoyiliga asoslaniladi. Bu tamoyilga muvofiq,
o’rganish uchun ilmiy tadqiqotlar bilan asoslab berilgan va tajribada tekshirib
ko’rilgan jarayon, hodisa va faktlar, fan hamda texnikada qabul qilingan
tushuncha, atama, qoida va belgilar tanlab olinadi. Ilmiylik tamoyili o’quv
materialni mantiqiy izchillik bilan bayon etishni, har bir yangi hodisa yoki narsani
har tomonlama o’rganishni, mazkur ob’ektning o’ziga o’xshash boshqa ob’ektlar
bilan ham, o’zidan farq qiladigan ob’ektlar bilan ham bog’lanishidagi xilma-
xillikni aniqlashni talab etadi.
Umumkasbiy fanlari dasturlarida o’quv materialining mazmunini va uni
o’rganish ketma-ketligini aniqlashda, asosi ochib berilayotgan fanning mazmuni,
mantiqiga asoslaniladi. Masalan, elektrotexnika, gidravlika va pnevmoyuritmalar,
amaliy mexanika, issiqlik texnikasi, ekologiya kabi fanlarning dasturlari mazmuni
jihatidan eng barqaror dasturlardir.
Dasturlardagi o’quv materialiniig mazmunini aniqlash tamoyillaridan biri
uniig talabalarga tushunarli bo’lishidir. O’quv materialining tushunarli bo’lishi
deganda, uni soddalashtirish yoki engillashtirish tushunilmasligi kerak. O’quv
materialining tushunarliligi deganda, uning talabalar uncha qiynalmay o’zlashtira
oladigan darajada ochib berilishi tushuniladi. Shunday qilinganda talabalarning
tafakkuri, xotirasi, irodasi rivojlanadi. O’quv materialini tushunadigan qilib
tanlashda bilimlar hajmini va o’quv materialinint ochib berilish chuqurligini
aniqlash ko’zda tutiladi.
Dasturning har bir mavzusi bo’yicha bilimlar hajmini belgilashda zarur
bo’ladigan asosiy materialga, shuningdek, ko’rgazmali va ma’lumotnoma
materialga asoslaniladi hamda uning hajmi bilan talabalarning fikrlash va xotirada
saqlab qolish imkoniyatlariga taqqoslab ko’riladi. Bunda o’qitish davri, mavzuga
ajratilgan vaqt, o’quv materialining muhimligi, talabalarning tayyorgarlik darajasi,
fanlararo bog’lanishlar hisobga olinadi.
Ochib berilish chuqurligi jihatidan olganda o’quv materialini shartli ravishda
uch guruhga: oson, o’rtacha va qiyin o’zlashtiriladigan materiallarga bo’lish
mumkin. Ma’lumki, faktlar eng oson material; faktlar tizimi - o’zlashtirilishi qiyin
material; o’rganiladigan mashina, jihoz, mexanizm, materiallar sifati, texnologik
jarayonning muhim alomatlarini aniqlash yanada qiyin. Tushunish va o’zlashtirish
eng qiyin material - sabab-natijali bog’lanishlarni topish, chunki ular tarkibida
ancha murakkab o’quv materiali bo’ladi. Sabab-natijali bog’lanishlarni aniqlash
zarurati, ko’pincha, mashinalarni sozlovchilarda, dastgohda ishlovchilarda,
yig’uvchi-chilangarlarda, haydovchilarda, montajchilarda va ko’pgina boshqa kasb
ishchilarida paydo bo’ladi. Bunda sabab ma’lum bo’lsa, natijani topish, aksincha -
natijani bilaturib, sababni topishga qaraganda oson bo’ladi.
Talabalarni sababni qidirib topishga o’rgatish ularda texnologik tafakkurning
rivojlantirilishini talab qiladigan juda qiyin jarayondir. Bu muhim talab dasturlar
tuzishda hisobga olinadi.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, o’quv materialining qiyinlik darajasi
o’rganiladigan tushunchaning ichki bog’lanishlariga bog’liq. Bog’lanishlar
qanchalik kam bo’lsa, tushunchani o’zlashtirish shunchalik oson, bog’lanishlar
qanchalik ko’p bo’lsa, tushunchani o’zlashtirish shunchalik murakkab bo’ladi. Bu
ham dasturlardagi o’quv materialining ochib berilish chuqurligini aniqlashda
e’tiborga olinadi.
Dasturlardagi o’quv materialining ochib berilishi chuqurligi ko’p jihatdan
talabalarning umumiy o’rta ta’limdan olgan tayyorgarlik darajasiga ham bog’liq.
Dasturlarda mashina va jihozlarning tuzilishi, texnologik ish jarayoni hamda
hisoblashga oid nazariy materiallarni chuqur asoslab berish, tipaviy texnologiya,
jarayonlar qonuniyatlarining ilmiy asoslarini anglab olish ko’zda tutiladi. Yig’ish
va ta’mirlash-rostlash ishlarining puxtalign, aniqligi va sifatini oshirish
masalalariga, ularni ob’ektiv tashxislash alomatlariga ko’ra asboblar vositasida
tekshirish sinashga alohida e’tibor beriladi. Fanni o’rganish uchun talabalardan
turli tip, rusum va modifikatsiyadagi juda ko’p mashinaning tuzilishini bilish talab
qilingan hollarda dasturlarda shunga o’xshash mashinalarning tuzilishiga,
ishlashiga oid printsipial sxemalarni, tipaviy texnologik jarayonlarni o’rganish
hamda shu asosda eng zamonaviy va xarakterli konkret konstruktsiyalarning
xususiyatlarini o’rgainish ko’zda tutiladi.
Dasturlar tuzishda o’quv materialiga nisbatan qo’yiladigan talablar bo’lgan
amaliyligi va zamonaviyligi hisobga olinadi. Bunda talabalarning oliy ta’lim
muassasalarida oladigan bilimlari ishlab chiqarishda va ijtimoiy tajribada tatbiq
etilgan taqdirdagina katta ahamiyatga ega bo’lishiga asoslaniladi. Shuning uchun
o’quv materialini tanlashda dasturlarga ishlab chiqarish texnikasi va
texnologiyalarining hozirgi darajasiga javob beradigan faoliyati bilan bevosita
bog’langan materiallar kiritiladi. SHu nuqtai nazardan ixtisoslik fanlarining o’quv
dasturlari mazmuni vaqt-vaqti bilan (3 yilda) qayta ko’rib chiqiladi va yangilanadi.
Snu narsa an’anaga aylanib qoldiki, o’quv dasturlari faqat o’qitish
mazmunini, ya’ni talabalarga nimani o’qitish kerakligani ochib beradi. O’qitish
metodakasini, ya’ni qanday o’qitish kerakligini esa, odatda, o’qituvchining o’zi hal
qiladi. OTMlar uchun umumkasbiy va ixtisoslik fanlar bloki dasturlarini tuzishda
dasturlarda o’qitish metodikasining ba’zi masalalarini ochib berishga harakat
qilinadi. Chunonchi, amaliy mexanika, ekologiya, elektrotexnika, hayotiy faoliyat
xavfsizligi, muhandislik va kompyuter grafikasi kabi fan dasturlarining har bir
mavzusida o’qituvchi uchun qisqacha metodik tavsiyalar berilishi mumkin.
Oliy ta’lim muassasalari ixtisoslik fanlar bloki fanlarining dasturlari uchun
shu narsa xoski, talabalar bilimlarni ancha ongli va puxta o’zlashtirishi, ularning
bilish faoliyatini faollashtirish hamda texnik tafakkurini rivojlantarish maqsadida
bu dasturlarda anchagina hisoblash ishlari, texnologik jarayonlarni mustaqil ishlab
chiqarish mashqlari, tajriba-amaliy ishlar, mustaqil ishlar, ma’lumotnoma
adabiyotidan foydalanib mustaqil bajariladigan ishlar, shuningdek, o’quv ishining
olingan bilimlarning hammasini amalda tadbiq qila bilishni talab etadigan boshqa
shakllari ko’zda tutilgan. Tajriba-amaliy mashg’ulotlar, hisoblash ishlari va
mashqlar ruknini aniqlashda quyidagi masalalarni hal qilish nazarda tutiladi:
mashina, jihoz, agregat va qurilmalarining konstruktsiyasani o’rganish; texnologik
jarayonlardagi fizikaviy va kimyoviy hodisalar mohiyatini hamda ularning
qonuniyatlarni o’rganish; nuqsonlarni tashxislash va aniqlash, mashina, jihoz va
agregatlarni asboblar vositasida tekshirish hamda rostlash usullarini o’rganish; ish
rejimlarini hisoblash, texnik xizmat ko’rsatish, yig’ish, ta’mirlash, sozlashga doir
texnologik jarayonlarni mustaqil ishlab chiqish ko’nikmalarini hal qilishni nazarda
tutadi.
Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari:
1.
Bakalavr va magistr tushunchalarini izohlab bering?
2.
Oliy ta’lim bo’yicha Davlat ta’lim standartiga tushuncha bering?
3.
Ta’lim yo’nalishining malaka talablari nimalarni aks ettiradi?
4.
O’quv reja qanday tarkibiy qismlardan tashkil topgan?
5.
O’quv reja va ishchi o’quv rejani farqini tushuntiring?
6.
O’quv dasturi qanday tarkibiy qismlardan tashkil topgan?
7.
O’quv dasturi va ishchi o’quv dasturining farqini tushuntiring?
8.
Ishchi o‘quv dasturini ishlab chiqish va rasmiylashtirish tartibini
tushuntiring?
3. TA’LIM TAMOYILLARI
|
