Tayanch so’z va iboralar: Ta’lim tamoyillari, faollik tamoyili, namunalardan
foydalanish tamoyili, ta’lim oluvchilarning yoshi va individual xususiyatlarini
hisobga olish tamoyili, o’qitishda nazariya bilan va amaliyotni bog’liqligi
tamoyili, ko’rgazmalilik tamoyili, ilmiylik tamoyili, o’qitishda tizimlilik va
izchillilik tamoyili, o’qitishda talabalarning onglilik va faolligi tamoyili,
o’qitishning tarbiyalovchi xarakterliligi tamoyili.
3.1.Ta’lim tamoyillari to’g’risida tushuncha.
Ta’lim tamoyillari tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga
qaratilgan o‘qish va o‘qitish jarayonining xarakteri, yo‘nalishi, ta’lim oluvchilar
tomonidan ilmiy bilimlarning o‘zlashtirilishi, tegishli ko‘nikma va malakalar hosil
qilishning asosiy qonun va qoidalarini o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga ta’lim
tamoyili ikkita faoliyatni, ya’ni ta’lim oluvchi va ta’lim oluvchining faoliyatini
ham o‘z ichiga oladi. SHunga ko‘ra, o‘qitish tamoyili ta’limning eng muhim
masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to‘g‘ri hal qilishning asosiy negizi
hisoblanadi.
Buyuk
pedagoglar
YA.A.Komenskiy,
J.J.Russo,
CH.R.Pestalotssi,
V.Disterverg, K.D.Ushinskiy va boshqalar o‘z asarlarida ta’lim (didaktika)
tamoyillarini asoslab bergan edilar. Ta’lim tamoyilari tizimi o‘qitish jarayoni
qonuniyatlarini ifodalaydi va tarbiya maqsadlari bilan belgilanadi. SHunga ko‘ra,
o‘qitish tamoyili ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan
to‘g‘ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi.
M.N.Skatkin ta'lim tamoyillarini quyidagicha belgilaydi: ilmiylik, har
tomonlamalik, hayot bilan aloqadorlik, tabaqalashtirish, tizimlilik, o'quv fanlari
orasidagi o'zaro aloqadorlik, joriylilik .
M.G.Ogorodnikov esa o'z tadqiqotlarida ilmiylilik, g'oyaviylik, tarixiylik,
tizimlilik, nazariya va amaliyotning birligi, ta'limning hayot bilan aloqasi kabilarni
tamoyillar sifatida ajratib ko'rsatgan.
S.Ya.Batishev - kasb ta'limi mazmunini ishlab chiqarish va mehnat jarayoni
rivojlanishi bilan uzviy bog'langan holda tasavvur etish kerak deb hisoblaydi va
ta'limning quyidagi tamoyillarini qayd etgan: ilmiylik, tizimlilik va joriylilik,
nazariy ta'lim bilan ishlab chiqarish mehnatining birligi.
V.A.Skakun - kasb ta'limi tamoyillarini ilmiylik va g'oyaviylik; ta'lim,
tarbiya va rivojlantirishning birligi; ilmiy-texnika taraqqiyotiga ta'limning
bog'liqligi, politexnizm: malakali ishchilarni tayyorlash barcha tomonlarining bir-
biriga aloqasi; ta'limning tabaqalashtirish deb biladi.
Ta’lim tamoyillari deb - o’qituvchi tomonidan ta’lim jarayonida ta’lim
oluvchilarga o’quv rejasi va o’quv dasturlari talablari asosida u yoki bu fandan
bilim berish, malaka hosil qildirish hamda iqtidorli qilishga qo’yiladigan asosiy
qoidalar majmuiga aytiladi.
A.P.Belyayeva ta'limda xalqchillilik, ilmiylik, politexnikaviylik, tizimlilik,
muqobillik, politexnik va kasbiy ta'limning birligi hamda o'zaro aloqasi; fanlararo
va majmuaviy o'zaro aloqadorlik, kasbiy safarbarlik, ta'limning moslashuvchanligi
va turg'unligi, mujassamlangan hamda tabaqalashganligini asosiy tamoyil sifatida
talqin etadi.
Maxsus fanlar bo’yicha o’quv mashg’ulotlariga tayyorgarlik ko’rishda
didaktik tamoyil (printsip)
talablarini hisobga olish zarur. Bunda maxsus fan
o’qituvchisining o’qitish qonuniyatlarini bilishliligini emas balki, ulrni amalga
oshirish (tushuntira olish) uchun qulay sharoitlar yaratishi ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Bunga esa o’quv jarayonini tashkil etishda o’qitishning asosiy
tamoyillariga tayanish kerakligini anglagan taqdirdagina erishish mumkin. Bu
tamoyillar didaktikada ta’lim tamoyillari yoki didaktik tamoyillar deb ataladi.
Didaktika (yunoncha didaktikos — o‘rgatuvchi, ta’lim beruvchi) —
pedagogikaning tarmog‘i hisoblanib, u ta’lim nazariyasi bilan shug‘ullanadi.
“Didaktika” atamasi ilk bor Evropada 17-asrda o‘qitish va ta’lim jarayoni haqida
asarlar yaratgan olimlar tomonidan qo‘llanila boshlagan. CHex pedagogi
YA.A.Komenskiy o‘zining «Buyuk didaktika» asari (1657 yil)da bolalar va
o‘smirlarni ma’lumotli qilish va ularga ta’lim berishning didaktik jihatlarini ishlab
chiqdi. Nemis pedagogi A.Disterveg o‘zining “Nemis ta’lim beruvchilarini
ma’lumotli
qilishga
rahbarlik”
(1834-1835
yy.)
asarida
didaktikaning
pedagogikada ta’lim nazariyasini bayon etuvchi alohida qism ekanligini
ta’kidlagan. Shundan keyin didaktikaga ta’lim nazariyasi haqidagi fan sifatida
qarash keng yoyildi. Hozirgi zamon pedagogikasida didaktikaga ta’lim va ma’rifat
berish nazariyasi bilan shug‘ullanadigan alohida soha sifatida qaraladi. Ta’lim
mazmunini aniqlash, ta’lim jarayoni qonuniyatlarini ochish hamda o‘qitishning eng
samarador usul va yo‘llarini topish didaktikaning asosiy muammolaridir.
Didaktikaning mohiyatini belgilash, yo‘nalishini aniqlashda falsafiy-nazariy
asosning o‘rni katta. Didaktika umumiy psixologiya, o‘qitish psixologiyasi hamda
bilish nazariyasi bilan uzviy bog‘liq. Bu fanlarning har biri ta’lim oluvchining
bilish faoliyati va uni amalga oshirilish jarayoni to‘g‘risida alohida bilim beradi.
Ta’lim mazmuni va usullarini belgilash borasida ham mazkur aloqadorlik katta
ahamiyatga ega. Didaktika har qanday alohida predmetni o‘qitish va uning
mazmunini tayin etish qonuniyatlarini aniqlaydigan fan sifatida ta’lim va ma’rifat
ishlarini samarali tashkil etishning umumiy usullarini belgilab berishi lozim. Ayni
vaqtda, alohida predmetlarni o‘qitish metodikasi ta’lim amaliyotining aniq
tajribalaridan kelib chiqqanligi uchun didaktikaning tamoyillari ta’lim jarayonida
uchraydigan har xil favqulodda hodisalarning o‘ziga xosligini hisobga olgan holda
tuziladi.
O‘zbek
milliy
pedagogikasi
tarixida
ham
didaktikaning
asosiy
xususiyatlarini aks ettirishga bag‘ishlangan ko‘pgina tadqiqotlar mavjud. Garchi
turkiy mutafakkirlarning asarlarida didaktika hozirgi nom bilan atalmagan
bo‘lsada, lekin ular ta’lim jarayonining qonuniyatlarini belgilashi, uni tashkil
etishning yo‘l-yo‘riqlarini ko‘rsatishi jihatidan beqiyos ahamiyatga ega. Forobiy,
Beruniy, Ibn Sino, Ahmad al Farg‘oniy, Marg‘inoniy, Davoniy, Alisher Navoiy,
Munis, Abdulla Avloniy singari mutafakkirlarning ta’limni uyushtirish, uning
samaradorligini oshirish, o‘qitish jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi
munosabatlari borasidagi qarashlari jahon pededagogikasi taraqqiyotining o‘ziga
xos bosqichini tashkil etadi. Muayyan yoshdagi ta’lim oluvchilarni jamoa tarzida
bir joyda o‘qitishning samaradorligi ilk bor Ibn Sino tomonidan ko‘rsatib berilgan
bo‘lsa, muallimning o‘zida ezgu insoniy sifatlar bo‘lmasa, ta’lim oluvchilarda
bunday xislatlarni shakllantirish mumkin emasligi Navoiy asarlarida aks etgan.
Marg‘inoniy esa, bilimlarni o‘zlashtirish yuzasidan umumiy tavsiyalar beribgina
qolmay, o‘rganilgan tushunchalarni ta’lim oluvchilar xotirasida uzoqroq saqlash
yuzasidan aniq metodik usullar ham tavsiya etgan. O‘zbek milliy didaktikasining
shakllanishida jadidchilik harakati, xususan, Munavvarqori Abdurashidxonov,
Abduqodir SHukuriy, A.Ibodiev, M.Behbudiy, A.Avloniy, S.Saidazizov, R.
YUsufbekov kabi ma’rifatparvar pedagoglarning faoliyati alohida muhim bosqich
bo‘ldi. 20-asr boshlarida vujudga kelgan jadidchilik turkiy xalqlarning qadimiy
shonu shuhratini tiklash uchun uni ma’rifatli qilishdan o‘zga yo‘l yo‘qligini to‘g‘ri
belgiladi. Jahon pedagogikasining eng so‘nggi yutuqlaridan xabardor bo‘lgan, ayni
vaqtda ta’limni tashkil etishda ko‘p asrlik milliy tajribalarni hisobga olgan,
didaktikaning metodologik asosi sifatida islomiy e’tiqodni belgilagan jadidlar
o‘qitish borasida yuksak natijalarga erishdilar. Jadid mutafakkirlar ta’limni
uyushtirishning amaliy jihatlari bilangina shug‘ullanib qolmay, uning nazariy
masalalarini ham tadqiq etganliklari diqqatga sazovordir. Jadidlarning didaktik
qarashlari ularning ko‘plab pedagogik asarlari, darslik va qo‘llanmalarida aks
etgan.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘zbek pedagogika fani va
amaliyoti milliy asoslarga tayangan holda didaktikaning tamomila yangicha
yo‘nalishda taraqqiy etishiga zamin hozirladi. Ijtimoiy ongning o‘zgarishi
pedagogik tafakkurning sog‘lomlashuviga, u esa, o‘z navbatida, didaktikaning
milliy asoslarda rivojlana boshlashiga olib keldi. Bunda milliy didaktikaning
asosiy tamoyillarini to‘g‘ri belgilash hal qiluvchi ahamiyatga ega. Milliy
didaktikaning asosiy tamoyillaridan biri ta’limning insoniylashuvidir. Mazkur
tamoyil ta’lim jarayoni uchun bilim emas, balki ta’lim oluvchi shaxsi asosiy
qadriyat ekanligini anglatadi. Bunda ta’lim oluvchi shaxsini shakllantirishga
ustuvor o‘rin beriladi.
Ta’limning
insonparvarlashuvi
tamoyili
o‘zbek
didaktikasining asosiy talablaridan bo‘lib, ta’lim mazmunini belgilash va
pedagogik amaliyotni tashkil etishda shaxs ma’naviyatini shakllantirishga
yo‘naltirilgan o‘quv fanlariga ustuvor ahamiyat berilishini kuzda tutadi. Estetik,
badiiy turkumdagi predmetlarni o‘qitishga alohida e’tibor qaratish yo‘li bilan
bolalarning hissiyotini shakllantirishga erishish, ularda iroda xususiyatlarini tarkib
toptirish muhimdir. Ta’lim oluvchi ma’naviyati bilan uning o‘zlashtirishi o‘rtasida
uzviy aloqa borligi zamonaviy psixologiya fani tomonidan asoslab berilgan. Bu
holatni hisobga olmay ish ko‘rgan pedagog muvaffaqiyatsizlikka mahkumdir.
Milliy didaktika taraqqiyotini ta’minlaydigan tamoyillardan yana biri ta’limning
yaxlitligidir. Dunyodagi narsa-hodisalar yaxlit va bir-biridan ajralmagan holda
mavjud ekan, uni o‘rganish ham imkon qadar yaxlit tarzda amalga oshirilishi
kerak. Ta’lim jarayonida o‘quv predmetlari miqdorini ko‘paytirish emas, balki
olamni bilish vositasi bo‘lmish o‘quv fanlarini imkon qadar umumlashtirish
yo‘lidan borish lozim. Shuning uchun ham mustaqil O‘zbekistonning yangilangan
o‘quv rejalarida ta’limning asosiy etti tarmog‘i belgilangan bo‘lib, o‘quv fanlari
mikdorini zaruratga qarab o‘zgarib turishi ko‘zda tutilgan. Ta’lim jarayonida ta’lim
oluvchilarning alohida jihatlarini hisobga olish ham didaktikaning asosiy
tamoyillaridan sanaladi. U o‘qitish jarayonini har bir ta’lim oluvchiga xos
xususiyatlarni ko‘zda tutgan holda tashkil qilishni taqozo etadi. Ma’lumki, har
qanday shaxs muayyan geografik muhitda shakllanadi. Uning tabiatida o‘sha
muhitga xos jihatlar muhrlangan bo‘ladi. SHuning uchun ham o‘qitish jarayonida
mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olish tamoyili ham didaktikaning zarur
talablaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”da mazkur tamoyilga alohida e’tibor qaratilgan. Tarbiyaning ustuvorligi
ham bugungi o‘zbek didaktikasining asosiy tamoyillaridan sanaladi. Komil shaxsni
tarbiyalash har qanday ta’lim muassasasining asosiy vazifasiga aylandi.
Ma’naviyatni shakllantirish maqsad darajasiga ko‘tarilgan sharoitda tarbiyaga
ustuvor maqom berilishi tabiiydir. Milliy didaktika ta’lim oluvchilarni ta’lim
jarayonining ishtirokchilarigina emas, balki ijrochilari deb qarashni ham ko‘zda
tutadi. Ta’lim ta’lim oluvchilarning ichki ehtiyojiga aylanmasa, ular bu jarayonda
faol ishtirok etmasalar, hech qanday ijobiy samaraga erishib bo‘lmaydi.
Didaktika ta’lim usullari muammosini ham qamrab oladi. Ta’lim beruvchi
biror predmet bo‘yicha ta’lim oluvchilarning tizimli bilim olishini ta’minlash
maqsadi sari intilar ekan, ma’lum ishlarning bajarilish namunasini ko‘rsatadi. Ayni
vaqtda, u ta’limning barcha bosqichlarida ta’lim oluvchining faolligi va
mustaqilligini ta’minlaydi. Ta’lim oluvchilar ta’lim beruvchi rahbarligida tajriba va
kuzatuvlari asosida yangi bilimlarni o‘zlashtiradi. Ularga chuqur va mustaqil
o‘zlashtirishlari, o‘rgangan bilimlarini amaliyotda ijodiy qo‘llashlari uchun maxsus
topshiriqlar beriladi.
Didaktika o’qitish jarayonining shakllari, metodlari, tamoyillari, mazmuni,
vazifasi va maqsadlarini ishlab chiqadi. Pedagogik nazariyaning ta`limotiga ko’ra
didaktika va metodika bir-biri bilan uzviy bog’liq. Metodika ilmiy usullar haqidagi
fandir. Bunda didaktika “nima o’qitish” va “nima uchun o’qitish” kerak degan
savollar bilan shug’ullansa, metodika esa u bilan uzviy bog’liq holda “qay tarzda”
va “nimalar yordamida” o’qitish masalalari bilan shug’ullanadi. Bunda amaliy
usullar tizimi maxsus sohaning mazmuniga bog’liqligini hisobga olish zarur.
O’qitish metodikasi –turli yo’llar va metodlar tizimi bo’lib, o’quv didaktik
materiallardan foydalangan holda belgilangan maqsadlarga erishish uchun nazariy
dars jarayonida qo’llaniladigan usullar yig’indisini anglatadi.
Didaktika xususiy metodikalar bilan bog’langan holda barcha o’quv fanlari
uchun umumiy qonun va qoidalarni belgilab beradi, ya`ni tarbiya bilan
chambarchas bog’liq ta`lim jarayonini tashkil etishga asos bo’ladigan etakchi
qoidalar didaktik qoidalar deyiladi. Bu o’qituvchilarning faoliyatini, ta’lim
oluvchilarni bilim faoliyatini, xususiyatini belgilaydigan asosiy qoidalar
hisoblanadi.
Didaktika pedagogikaning ta`lim va o’qitish nazariyasi bayon etiladigan
muhim qismidir. Unda ta`limning ilmiy asoslangan mazmuni o’qitishning
metodlari va tashkiliy shakllari (qanday o’rgatish) beriladi.
3.2. Ta’lim tamoyillari.
O’qituvchi faqat o’qitishning qonuniyatlarini bilishgina emas, balki ularni
amalga oshirish uchun qulay sharoitlarni yaratib bera olishi ham muhim. Bunga
ayrim etakchi boshlang’ich qonuniyatlarni chuqur tushunish va ularni o’quv
jarayonida qo’llash orqali erishiladi. Bunday qonuniyatlar didaktikada ta`lim
tamoyillari yoki didaktik tamoyillar deb nom olgan.
Ta’lim tamoyillarining majmuasi mavjud bo'lib, ularga quyidagilar kiradi (3.1
-rasm):
Ta’limda onglilik va faollik tamoyili - talaba o'zi harakat qilgan paytda
yaxshi o'rganadi va o'zlashtiradi. Shuning uchun o'quv jarayoni shunday tashkil
qilinishi kerakki, talaba ilm olishga ongli munosabatda bo'lsin.
Talabalar har bir darsga faol qatnashishi kerak. Chunki talaba qandaydir ish
bajarishda u ishni ongli ravishda o'zlashtiradi va bu bilim xotirasida chuqurroq
o'rnashib qoladi. Natijada talabalar darslarni yaxshiroq va chuqurroq o'zlashtirgani
uchun mukammal bilimga ega bo'lish bilan birga, ularning bu sohada qiziqishi
ortadi. Mustaqillik va individual ravishda o'rganish kabilarga faqat shu tarzda
erishish mumkin. Buning uchun, o'qituvchi juda yaxshi uslubiy qobiliyatlarga va
ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak.
Ta’limni ongli o‘zlashtirish tamoyili, bir tomondan ta’lim oluvchilarning
mustaqil, faol fikr yuritishlarini nazarda tutsa, ikkinchi tomondan, aynan shu
jarayon davomida ta’lim oluvchilarning mustaqillik va faolliklarining hamda,
mantiqiy, erkin fikrlash faoliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borishni o‘z
ichiga oladi. O‘qitishda onglilik va faollik dastavval, aqliy fikrlash faoliyatidagi
aniqlikka bog‘liqdir. Tafakkur qilishdagi faollik esa, bayon qilingan o‘quv
materiallari yoki tevarak – atrofni o‘rab olgan ob’ektiv borliqdagi narsa va
hodisalar, voqealar ustida fikr yuritishdir. Faol fikrlash operatsiyalarida, ya’ni
taqqoslash, solishtirish, tahlil – sintez qilish, abstraksiya va umumlashtirishda
namoyon bo‘ladi. SHunga ko‘ra, ongli va faol o‘zlashtirishga erishish uchun ta’lim
jarayoni (har bir dars) ta’lim oluvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtirishga
qaratilgan bo‘lishi lozim.
3.1-rasm. Ta’lim tamoyillari.
Таълимда
онглилик ва
фаоллик
Talabalarning
individual imkoniyatlarini
hisobga olish
Билимларни
пухта ва мустаҳкам
ўзлаштириш
O`qitishda
nazariya bilan
amaliyotning
bog`liqligi
Ko`rgazmalilik
Ilmiylik
Тарбия билан
таълимнинг
бирлиги
O`qitishning
tushunarli
bo`lishi
Namunalardan
foydalanish
O'qitishda tizimlilik
va izchillik
Didaktik
rеduksiya
Тa’lim
tamoyillari
O'qitishda onglilik va faollik tamoyili - o'qitishni shunday tashkil etishni
nazarda tutadiki, bunda talabalar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qo'llash
metodlarini ongli va faol egallab oladigan, ularda ijodiy tashabbuskorlik va o'quv
faoliyatida mustaqillik, tafakkur, nutq rivojlanadigan bo'lsin.
O'qitishdagi onglilik tamoyili talabalardagi ta'lim jarayonining aniq
maqsadlarini tushunish, o'rganilayotgan dalil, hodisa, jarayonlar va ular o'rtasidagi
bog'lanishni tushungan holda o'zlashtirib olish, o'zlashtirilgan bilimlarni amaliy
faoliyatda qo'llay bilish kabi me'yorlarni anglatad.i
Talabalarning faolligi ularning nazariy materialni egallab olishida va sinfda,
laboratoriyada, ustaxona hamda ishlab chiqarish sharoitlarida o'quv-mehnat
topshiriqlarini bajarishida namoyon bo'ladi. Faollik talabalarning o'quv va mehnat
faoliyatidagi mustaqilligini rivojlantirish bilan mustahkam bog'liq.
O'qitishda nazariya bilan amaliyotining bog'liqlik tamoyili - dars
jarayonida ta’lim oluvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishda
nazariya bilan amaliyotni birgalikda qo‘shib olib borishni taqozo etadi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ishlab chiqarishning kadrlar tayyorlash
tizimidagi mavqeini kuchaytirish quyidagi yo‘llar bilan ta’minlanishi belgilab
qo‘yilgan:
ta’limni karxonadagi unumli mehnat bilan, shu jumladan ishlab chiqarish
amaliyoti jarayonidagi mehnat bilan qo‘shib olib borish asosida yuqori malakali
kadrlar tayyorlash;
kadrlar tayyorlash hamda birgalikda ilmiy-texnologiya ishlanmalarini
olib borishda korxonalarning ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish;
ta’lim oluvchilarni mehnat jamoalarida tarbiyalash (mehnat, ma’naviy va
jismoniy tarbiyalash);
ishlab chiqarishning talab-ehtiyojlarini inobatga olib, texnika va
texnologiyalarni rivojlantirishning yangi yo‘nalishlari bo‘yicha kadrlarni
tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
pedagog kadrlarning ilg‘or texnologiyalar sohasidagi malakasini
bevosita ishlab chiqarishda muntazam oshirib borish;
ishlab chiqarishning yuqori malakali kadrlarini ta’lim jarayoniga va
pedagogik faoliyatga jalb etish;
ishlab chiqarish amaliyotini o‘tish uchun ta’lim oluvchilarni ish joylari
bilan ta’minlash;
o‘zaro integratsiyalangan ta’lim muassasalarini zamonaviy uskunalar,
apparatlar va asboblar bilan jihozlash.
Ilmiy bilimlar kishilarning ishlab chiqarish faoliyati ehtiyojlari asosida
paydo bo'lib, ana shu faoliyatga xizmat qilganligi va hayot bilan bog'langanligi
sababli, bu bilimlarni egallash uchun ularni mazmunan o'zlashtirish va amalda
qo'llay bilish ham kerak.
Talabalarni amaliy faoliyatga tayyorlash nazariy bilimlarni egallash
jarayonidan boshlanadi. Keyinchalik u tajriba va amaliy mashg'ulotlarda davom
ettiriladi. Bu mashg'ulotlarda talabalar o'qituvchi rahbarligida tajriba sharoitida
olingan bilimlarini tekshiradilar, mustahkamlaydilar va chuqurlashtiradilar. Ularni
amalda qo'llanish ko'nikmalari va malakalarini hosil qiladilar.
Ishlab chiqarish ta'limi talabalar amaliy faoliyatining muhim bosqichidir.
Ular egallagan nazariy bilimlari asosida tanlagan kasblariga doir mehnat
ko'nikmalari va malakalarini hosil qiladilar. Shu bilan birga, nazariy bilim ham
to'ldirilib, aniqlashtirilib boriladi.
Bu tamoyil ta’lim beruvchi o‘quv materialini bayon qilishda fanning birorta
qoidasi va qonunini tushuntirilayotganda, shu qonun – qoidalardan amaliyotda
qanday va qaysi holatlarda foydalanilishi ham ko‘rsatib berishni talab etadi. Ta’lim
beruvchi nazariyani – amaliyot bilan bog‘lashda ta’lim oluvchilarning nazariy
bilimlarini misollar echishda, masalalar hal qilishda, o‘quv laboratoriyasi, o‘quv
ustaxonalari va har xil fan to‘garaklarida amalda qo‘llashga o‘rgatishni unutmasligi
kerak. Chunki amaliyot – bilishning mezoni, etalonidir.
Ta’limda ko'rgazmalilik tamoyili. Ta’limning ko‘rsatmalilik tamoyili
o‘quv materiallarini konkret obrazlar orqali bevosita ta’lim oluvchilarning idrok
qilishlarini ta’minlashga qaratilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Zotan
ko‘rsatib, anglatib, tahlil va sintez qilib, amaliy sur’atda ishlatib berilgan bilim,
malaka va ko‘nikmalar ta’lim oluvchilar ongiga tezroq singadi, xotirasida uzoq
saqlanadi.
O'qitishning
ko'rsatmaliligi
shuni
tasdiqlaydiki,
agar
talabalarda
o'rganilayotgan jarayonlarni narsa va hodisalarni bevosita idrok qilish bilan bog'liq
muayyan hissiy - amaliy tajriba bo'lgan taqdirdagina ular bilimlarni ongli ravishda
o'zlashtiradilar hamda ularda ilmiy tasavvur va tushunchalar hosil qilish mumkin.
Bu tamoyil o'qitish jarayonida turli sezgilardan: ko'rish, eshitish, badan bilan sezish
va boshqalardan foydalanishni talab etadi. Buyum qanchalik har tomonlama idrok
qilinsa, talabalarning shu buyum haqidagi bilimi ham shunchalik to'la va chuqur
bo'ladi.
Ko'rsatmalilik tamoyili o'qitish maqsadlariga mos bo'lib, materialning
mazmuni bilan belgilanadi. Bu materialni o'rganish esa talabalarni chinakam ilmiy
va hayotiy bilimlar bilan qurollantirishi kerak. Ko'rsatmalilik bu bilimlarni
yaxshiroq o'zlashtirib olishga hamda uiarning hayot bilan, mehnat amaliyoti bilan
bog'lanishiga yordam beradi. Mashg'ulotlarda turli xil ko'rsatmali qurollarni
qo'llash talabalarning fikrlash faoliyatini faollashtiradi, ularning diqqatini aynan
o'tilayotgan mavzuga jalb etadi. Shuning uchun ko'rsatmalilik vositalari
o'qitishning hamma bosqichlarida talabalarning yangi mavzuni tushunishlarida,
bilimlarini mustahkamlashda, tekshirish hamda amaliy faoliyatida va ishda
qo'llashlarida, mehnat ko'nikmalari va malakalarini hosil qilishda tatbiq etiladi.
Bilimlarni iloji boricha ko'rgazmali va real hayotga yaqin qilib tatbiq etish bir
tornondan tilning tushunarligini va o'qitish jarayonida audio-vizual vositalardan
foydalanishni talab qilsa, ikkinchidan, u bevosita ish jarayonida va real holatda
o'qitishni talab etadi.
Ko‘rgazmali qurollar darsning maqsadi, mavzuning xarakteri va mazmunini
hamda ta’lim oluvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olib qo‘llaniladi.
O'qitishning tushunarli bo'lishlilik tamoyili o'rganilayotgan material
maznuini, hajmi va o'qitish usullariga ko'ra talabalarning yoshiga, tayyorgarlik
darajasiga, jismoniy kuchi va bilish imkoniyatlariga mos bo'lishini talab etadi.
O'qitishning tushunarli bo'lishi deganda uni oson o'zlashtiriladigan bo'lishi
tushunilmaydi. Haddan tashqan oson materialni talabalar ortiqcha kuch-g'ayrat
sarflamay o'zlashtirib oladilar. Bunday o'qitish talabalarning aqliy bilish
imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam bermaydi. O'qitishni tushunarliligi talaba
imkoniyatlarining eng yuqori chegarasi va uni asta-sekin oshirib borish bilan
belgilanadi. Ta'lim jarayonining borishida talabalar oldiga qo'yiladigan o'quv va
mehnat topshiriqlarini izchillik bilan murakkablashtirib borish ularning aqliy
imkoniyatlari va jismoniy kuchlarini rivojlantiradi. O'quv materialining mazmuni
shunday tanlangan va tuzilgan bo'lishi kerakki, talabalar uni o'zlarining avval olgan
bilimlari bilan bog'lay olishlari va uni tushunishda qiynalmasligi lozim.
Namunalardan foydalanish tamoyiliga ko'ra o'qituvchi o'quv materialining
mazmunini tushuntinsh uchun har doim yaxshi namunalar tanlashga harakat qilishi
kerak. Yaxshi model, amaliyotdan tipik misollar, yaxshi yoki yomon mahsulotlar
ham kutilgan darajadagi natijaning sifati qanday bo'lishi yoki bo'lmasligini aniq
ko'rsatadi.
Didaktik reduksiya tamoyilida talabaning bilimlarni yuqori darajada
o'zlashtirishi uchun bu o'quv materiali kerakli miqdorgacha qisqartirilishi lozim.
Agar o'quv materialining hajmi juda katta bo'lsa, undan kerakli qismlar tanlab
olinishi kerak. Majmuaviy va murakkab topshiriqlar osonlashtirilishi lozim, lekin
ma'nosi o'zgarmasligi shart. Shuning uchun, agar faqat boshlang'ich bilimlar berish
kerak bo'lsa. o'quv materialini iloji boricha oddiyroq tushuntirishga va nihoyatda
ko'p va keng o'quv materiali bilan talabani qiynamaslikka harakat qilish kerak.
Tajribali o'qituvchi murakkab jarayonlarni oson so'zlar bilan tushuntira oladi.
Ilmiylik tamoyili talabalarga o'rgatish uchun ilmiy jihatdan asoslangan,
amalda sinab ko'rilgan ma'lumotlar berilishini talab etadi. Ularni tanlab olishda fan
va texnikaning eng so'nggi yutuqlari va kashfiyotlaridan foydalanish kerak.
Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida talabalarda ilmiy dunyoqarash, tafakkur
rivojlanadi. Har bir darsda o'qitiladigan o'quv materialining ilmiy mazmuni keng
va chuqur bo'lishi va talabada nafaqat bilim, balki tafakkur hosil qilishi hamda
uning ijodiy qobiliyatini shakllantirishi kerak. Buning uchun esa o'qituvchi o'z
ilmiy saviyasini izchil ravishda oshirib bonshi, zamonaviy pedagogik
texnologiyalar, kashfiyotlar va ilmiy yangiliklardan xabardor bo'lishi lozim. Talaba
o'rganayotgan bilimlar, albatta, nazariy tasdiqlangan va amalda sinalgan bo'lishi
kerak.
Tarbiya
bilan
ta’limning
birligi
tamoyili.
Mustaqillik
tufayli
O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurishni amalga oshirilmoqda. Bunda ta’lim-
tarbiya tizimi ham tubdan isloh etilmoqda.
A.Avloniy ta’lim bilan tarbiyani uzviy ravishda olib qaraydi va dars ila
tarbiya orasida bir oz farq bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurg‘on,
birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur - deb ta’kidlaydi.
I.Kariimovnnng “YUksak ma’naviyat – engilmas kuch asarida” ta’limni
tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi – bu sharqona qarash,
sharqona hayot falsafasi – deb ta’kidalanadi.
O'qitish va tarbiyalash jarayonlari bir-biriga uzviy bog'liq bo'ladi. O'qitish
bilim berish vazifalarini hal qilish bilan birga talabalarga juda katta tarbiyaviy ta'sir
ham ko'rsatadi. U talabalarning bilish imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga, ularning o'quv va mehnat faoliyatidagi faolligi va mustaqilligini,
bilimga qiziqishini oshirishga yordam beradi.
Biroq o'qitish jarayonidagi tarbiyaning maqsadi, mazmuni, g'oyaviy
yo'nalishi va talabalarga ta'sir etish samaradorligi bir qator shartlarga bog'liq bo'lib,
ulardan asosiylari: o'rganilayotgan fanning mazmuni, o'quv mashg'ulotlarining
tashkil etilishi va metodikasi hamda bu mashg'ulotlarni o'tkazayotgan pedagogning
shaxsiy fazilatidir.
O'quv mashg'ulotlarining to'g'ri tashkil etilishi va ularni o’tkazish metodikasi
talabalarga juda qattiq tarbiyaviy ta'sir ko'rsatadi. Mashg'ulotlarda talabalarning
bilim, ko'rtikma va malakalarni egallashga doir individual ishlari ham, bu
ishlarning guruhli ko'rinishlari ham qo'llaniladi.
Ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida tarbiyaviy
yo'nalishning ustuvorligini ta'minlash asosiy mezon hisoblanadi.
Tarbiya orqaligina inson o'z shaxsini anglaydi. O'z-o'zini anglagan kishigina
o'z qobiliyatlari va imkoniyatini bilgan holda ehtiyojini shakllantirish zaruratini
vujudga keltiradi.
Ta’lim jarayonida o‘tilayotgan mavzuning mazmunidan kelib chiqqan holda
tarbiyaviy tomonlarini to‘g‘ri belgilash ham uni ta’lim bilan birga bir butunlikda
amalga oshirishni ta’minlash juda muhimdir. Ta’lim va tarbiyaning birligi:
o‘zlashtirilayotgan ilmiy bilimlar orqali ta’lim oluvchilarda ilmiy
dunyoqarashni tarkib toptirish;
shu jarayonda ta’lim oluvchilarga muayyan ma’naviy sifatlar, ahloq
normalarini singdirish;
ta’lim oluvchilarning aqliy kamoloti, qobiliyatlarini yanada rivojlantirib
borish va hokazo.
O'qitishda tizimlilik va izchillik tamoyili- tizimlilik va izchillik tamoyili
o'qitishni shunday tashkil etishni talab etadiki, bunda o'quv fanlarini o'qitish qat'iy
mantiqiy tartibda olib boriladi. Talabalar bilim, ko'nikma hamda malakalarni
izchillik bilan egallab boradilar va ayni zamonda amaliy vazifalarni hal qilish
uchun ulardan foydalanishni o'rganadilar. Tizimlilik va izchillik tamoyili
pedagogik jarayonning hamma bo'g'mlarida amalga oshiriladi. Uning talablari
darsliklar va dasturlarni tuzishda o'z aksini topadi. Ulardagi material bir qator
didaktik talablar bo'yicha joylashtiriladi. O'quv dasturida nazariy va amaliy
mashg'ulotlar bir-biriga uzviy bog'lanishi saqlanishi kerak. Har bir darsda o'quv
maqsadini aniq belgilash va belgilangan maqsadga muvofiq keluvchi mazmunm
tarkib toptirish kerak. Har bir kasbiy fan uchun o'quv dasturi talabiga mos holda
dastavval tayanch tushunchalarni aniq belgilab olib, ularning darajasi va me'yorini
aniqlash kerak. Maxsus fanlarni o'qitishda qo'llaniladigan usullarni aniq belgilab,
yuqori samara beruvchi usullardan foydalanish, mashg'ulotlar davomida
berilayotgan bilim va ko'nikmalarning talabalar tomonidan o'zlashtirish darajasini
belgilovchi nazorat va tekshirishning turli usullari hamda testlardan foydalanish
muhim ahamiyat kasb etadi. Talabalarning ma'lumot darajasi oshib borishiga va
rivojlanishiga qarab predmetni bayon qilishning didaktik tizimi fan tizimiga tobora
yaqinlashib boradi. Mashg'ulotlarni o'tkazishda dasturga aniq rioya qilish va
talabalarning darslik bilan ishlashi ularning bilimlarni muayyan tizimda o'zlashtirib
olishga yordam beradi.
Ta’lim jarayonida tizimlilik va izchillik tamoyilini amalga oshirishda ta’lim
beruvchi o‘quv materiallarini oldingisini keyingisi uchun asos bo‘lishi, keyingisi
esa, oldingisining davomi va oldingisi bilan mustahkam bog‘liq bo‘lishini
ta’minlashi lozim.
Darsning tizimli va izchil bo‘lishida quyidagilarga e’tibor berish, ya’ni
ma’lumdan – noma’lumga, osondan – qiyinga, oddiydan – murakkabga, yaqindan
– uzoqqa, yakkadan – umumiyga, umumiydan – juz’iyga, konkretdan – abstraktga,
misollardan – qoidalarga o‘tish tavsiya etiladi. Amaldagi qo‘llanib kelayotgan DTS
talablari asosidagi o‘quv rejalari va dasturlari ham ta’limning tizimli va izchil
bo‘lishiga amal qilingan holda tuzilmoqda. Xullas, ta’limning ilmiy, tizimli va
izchil bo‘lishi tamoyili ta’lim jarayonida bir – biriga mustahkam bog‘langan holda
umumiy birlikni tashkil etadi.
O’qitishda talabalarning yoshi va individual imkoniyatlarini hisobga
olish tamoyili. Har bir talaba o'zining individual (jismoniy, psixik va b.)
xususiyatlariga egaki, bu uning o'quv faoliyatiga katta ta'sir etadi. Pedagogning bu
xususiyatlarni o'rganishi va hisobga olishi ta'lim-tarbiya sifatini oshirish va har bir
talabaning ijobiy qobiliyatlarmi rivojlantirish uchun sharoit yaratadi.
Talabaning bunday xususiyatlarini o'rganish uzoq vaqt mobaynida olib
boriladi. Pedagog talabalarning mashg'ulotlardagi va ishlab chiqarish ta'limi
vaqtida ustaxonalardagi ishini, uy vazifalarini bajarishini kuzatadi, ularning bilimi,
yozma ishlari va tayyorlagan buyumlarini tekshiradi, darsdan tashqari vaqtlarda
ular bilan suhbatlashadi. Talabaning kuchli va ojiz tomonini bilib olishga, uning
qiziqishlari, tafakkuri, nutqi, xotirasi, diqqati, xayoliga xos bo'lgan xususiyatlarni
o'rganishga, uning xarakteri va iroda sifatlarini yaxshi bilib olishga harakat qiladi,
hayotiy va mehnat tajribalarini, ularning o'qishga kelishdan oldingi faoliyati
xususiyatlarini o'rganadi.
Ta’limda ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga
olish – jonli va samarali dars o‘tish garovlaridan biridir. Ta’lim beruvchi o‘quv
materialini ta’lim oluvchilar uchun tushunarli qilib o‘tishi uchun, ularning yoshi va
individual xususiyatlarini diqqat markazida saqlashi shart. O‘quv materiallari
ta’lim oluvchilarning yoshi va ma’lumotiga qanchalik loyiq, mos bo‘lsa, bu o‘quv
materiali ta’lim oluvchiga yaxshi tushunarli bo‘ladi va uzoq vaqt xotirasida
saqlanadi. O‘quv materialini ta’lim oluvchining yoshiga va individual xususiyatiga
mos holda o‘tish uchun ta’lim beruvchi quyidagi shartlarga amal qilishi lozim:
ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarining anatomik, fiziologik va psixologik
xususiyatlarini yaxshi bilishi;
ta’lim beruvchining o‘quv rejasi, o‘quv dasturi, darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalari va zarur qo‘shimcha adabiyotlarni qunt bilan o‘rganib chiqishi;
guruhdagi ta’lim oluvchilar tarkibi, fan va mavzuning maqsadi hamda
xarakteriga, darsning maqsadiga qarab o‘qitishning yangi – yangi usullarini
qo‘llashi;
dars jarayonida o‘z nutqini izchil, tizimli va emotsional, ta’sirli
bo‘lishiga erishish;
dars jarayonida ta’lim oluvchilar diqqatini markazlashtira olishi va
hokazo.
Bilimlarni puxta va mustahkam o‘zlashtirish tamoyili. Nazariy va amaliy
ta'lim jarayonida talabalar o'zlarining bo'lajak kasbiy faoliyatlari uchun kerak
bo'ladigan bilim, ko'nikma va malakalarni egallab boradilar. Bundan tashqari,
avvalgi mashg'ulotlarda hosil qilingan bilim, ko'nikma va malakalar ancha
murakkabroq materialni o'zlashtirib olish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Ilmiy
bilimlarni egallash talabalarning xotirasi, mantiqiy tafakkuri, xilma-xil faoliyat
turlaridagi ijodiy faolligi va mustaqilligini rivojlantirishga yordam beradi. Lekin
hosil qilingan bilim, ko'nikma va malakalarning kelgusida ilmiy bilimlar tizimini
o'zlashtirishda asos bo'lishi uchun ular puxta o'zlashtirilgan bo'lishi va
talabalarning xotirasida saqlanishi kerak. Mustahkamlik tamoyilining talablari
shulardan iborat bo'lib, bularga rioya qilmaslik talabalarning sust o'zlashtirishiga,
o'qishda ulgurmasligiga sabab bo'Iadi.
Ta’lim oluvchilarga har bir fandan beriladigan bilim, malaka va
ko‘nikmalar, ular tomonidan ongli, puxta va mustahkam o‘zlashtirilgan bo‘lishi
shartdir. Buning uchun esa har bir fan ta’lim beruvchisi o‘zi beradigan o‘quv
materialini o‘quv rejasi, o‘quv dasturi va ta’lim oluvchilarning individual yosh
xususiyatlariga mos qilib tushuntirish, ta’lim oluvchilarning sezgi a’zolarini
ko‘proq ishtirok etishiga erishish, ko‘rgazmali qurollardan, texnika vositalardan
samarali foydalanish, darsda ta’lim oluvchilarni amaliy faoliyatini tashkil etish,
ularni mustaqil ishlashga, mustaqil tafakkur qilishga, mantiqiy xulosalar
chiqarishga erishishi katta ahamiyatga ega. Darsni ta’lim oluvchilarning yoshlariga
mos qilib o‘tish, dars davomida turli xil usullardan, vositalardan mohirona
foydalanish, dars jarayonida hamma ta’lim oluvchilarni ongli – faol ishtirok
etishini ta’minlash, o‘quv materialini ilmiy, izimli, izchil, jonli va obrazli bayon
qilish, konkret dalillarni ko‘rsatish orqali yaxshi natijalarga erishish mumkin.
Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari:
1.
Ta’limda qanday tamoyillar mavjud?
2.
Didaktaka tushunchasini izohlang?
| 