21.4.
Maktabgacha ta`lim muassasalarida pedogogik texnologiyalardan
foydalanishning nazariy asoslari
Ta`lim texnologiyasi tushunchasi ta`lim maqsadiga erishish quroli, ya`ni
oldindan loyihalashtirilgan ta`lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-
bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va
vositalari tizimini, ta`lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi.
Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish
orqali ta`lim maqsadiga erishishni taminlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning
tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta`limning samaradorligi,
qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta`lim maqsadining aniq shakllanganligi.
O’yin texnologiyasi ham o’yin metodidan o’zining aniq maqsadi, amalga
oshirish kerak bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o’zaro bog’liqligi,
oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.
L.S. Vigodskiy o’yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy
buyurtmalarni o’zlashtirish vositasi sifatida ta`riflaydi.
Har qanday o’yin muayyan vazifalarni bajaradi:
• maftunkorliq
• kommunikativliq
• o’z imkoniyatlarini amalga oshirish;
• tashxis;
237
• o’yin ishtirokchilari o’rtasidagi muloqot;
• ijtimoiylashuvlik.
S.A. Shmakovning ta`kidlashicha, o’yinlar quyidagi to’rtta asosiy
xususiyatga ega:
— erkin rivojlantiruvchi faoliyat. ya`ni bola o’yinni o’zi tanlaydi, unda faol
ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda yakuniy natija emas, balki o’yin jarayoni
muhim ahamiyatga ega;
— ijodiy xarakter, ya`ni o’yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta
imkoniyatlar mavjud;
— emotsional ta`sir — bola o’yinda markaziy o’rin egallashni xohlaydi, g’olib
bo’lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga yordam beradi;
— asosiy va qo’shimcha qoidalar o’yin mazmuni, uning mantiqiy ketma-ketligini
belgilaydi.
O’yin tuzilishiga maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish, natijalarni tahlil
qilish kabi komponentlar kiradi. O’yinning eng asosiy xususiyati uning
ijodiyligidadir. U o’zaro kurash, musoba-qalashish, raqobat shaklida namoyon
bo’ladi.
Nazariy jihatdan o’yinga faoliyat, jarayon va o’qitish metodi
sifatida qarash mumkin.
O’yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga
oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subekt sifatida o’z
imkoniyatlarini to’la amalga oshiradi.
O’vinli faoliyatni motivatsiyalash o’yin xarakterining muso-baqalashish shartlari,
shaxsning o’zini namoyon qila olishi, o’z imkoniyatlarini amalga oshirish
ehtiyojlarini qondirishdan kelib
chiqadi.
Jarayon sifatida o’yin tuzilmasi (G.K. Selevko ta`biricha) quyidagilarni
qamrab oladi:
• o’ynash uchun olingan rollar;
• bu rollarni ijro etish vositasi bo’lgan o’yin harakatlari;
• haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish;
• o’yinda ishtirok etuvchilarning real o’zaro munosabatlari;
• o’yinda shartli ravishda yaratilgan syujet (mazmun).
Har qanday texnologiyada, jumladan, o’yin texnologiyalarida ham, o’quv
maqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu texnologiyaning asosiy negizidir. Maqsad
to’g’ri qo’yilishi uchun tarbiyachi bolaga nimani o’rgatmoqchi bo’lganligini bilishi
kerak. Bitta mashg’u-lotda bitta maqsad qo’yilishi maqsadga muvofiq. Masalan,
bolalarni 3 raqami bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va
h.k.
O’yin texnologiyalari (ayniqsa, bog’cha bolalari uchun) rivojlantiruvchi
maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat, tafak-ko’rini rivojlantirish) amalga
oshirishi ham mumkin. Bunda o’yin jarayonida yakuniy natija muhimroq bo’ladi.
Maktabgacha ta`lim tizimida pedagogik o’yinlarning shakl-lari va amalga
oshirish metodlari. Pedagogik ijrochilik o’yinlari ni bola uch yoshdan boshlab
o’zlashtira boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o’rtasidagi munosabatlar
238
bilan tanisha boshlaydi. hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata boshlaydi,
o’zida ichki kechinmalarni seza boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi.
Maktabgacha yoshda bolalar o’yin faoliyatini o’zlashtira borib ijtimoiy
qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyorlana boshlaydilar. Maktabgacha
ta`lim tizimida qo’llaniladigan pedagogik o’yinlarning quyidagi turlari mavjud:
1. Bolalar kayfiyatini ko’taruvchi.
2. Hamkorlikka chorlovchi.
3. Bolalarni o’zligini namoyon etishga chorlovchi.
4. Bolalarda o’ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va intellektual
muammolarni yo`qotishga qaratilgan.
5.
Maktabgacha
bolalar
xatti-harakatidagi
cheklanishlarni
tav-siflovchi
(diagnostika).
6. Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi.
7. Millatlararo bag’rikenglikni shakllantiruvchi.
8. Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllantiruvchi o’yinlar.
Pedagogik o’yinlami quyidagicha tasniflash mumkin.
Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va psixologik
o’yinlar.
Pedagogik
jarayonlarning
xarakteriga
qarab:
ta`lim-tarbiyaviy,
rivojlantiruvchi, mahsulotli, ijodiy, psixotexnik o’yinlar.
O’yinlar metodlariga qarab: predmetli, syujetli, badiiy rolli, hodisalami
tasavvur etuvchi va dramalashtiruvchi o’yinlar.
Predmetlar asosidagi o’yinlar: matematik, biologik, ekologik, musiqali,
texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi, iqtisodiy tejamkorlik va ishbilarmonlik,
tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o’yinlar.
O’yin vositalari bo’yicha: o’yin vositalari (koptok, piramida, kub va boshq.)
bilan amalga oshiriladigan o’yinlar va o’yin vosi-talarisiz amalga oshiriladigan
o’yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada o’ynaladigan o’yinlar, kompyuter va
televizor o’yinlari kabi texnik vositalar.
Maktabgacha ta`limda yoshi kattalarning to’plagan tajribasini kichik
yoshdagilarga singdirish jarayonida o’yinlar ta`lim metodi sifatida namoyon
bo’ladi. O’yin metodlariga qarab maktabgacha ta`lim vazifalaridan kelib chiqib,
predmetli, syujetli-ishchan, dra-malashtirilgan o’yinlardan keng foydalaniladi.
Maktabgacha ta`limda rivojlantiruvchi pedagogik o’yinlami o’quv tarbiya
jarayonida qo’llash quyidagi o’ziga xos xarakterga ega bo’ladi. Birinchidan,
rivojlantiruvchi pedagogik o’yinlar maxsus topshiriqlar majmuasidan iborat
bo’ladi. Ikkinchidan, o’yin fao-liyatidagi topshiriqlar rangli kublar, g’ishtchalar,
kvadratlar, plas-tilin, karton qog’ozlar, konstruktor-mexanik majmualarida turli
ornament, rasm va jimjimador predmetlar vositasida amalga oshi-riladi.
Uchinchidan, topshiriqlar mustaqil bajarilishini ta`minlash maqsadida ulami
osondan qiyinga tomon, aniq vaqt oralig’ida sifatli bajarilishini ta`minlash darkor.
Maktabgacha ta`lim muassasalarida interfaol o’yinlardan foydalanish ijobiy
natijalarga olib keladi. Bu o’yinlar jarayonida bola passiv obektdan faol subektga
aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa o’yinni tashkil etish, bolalar ijodiga
sharoit yaratishdan iborat.
239
Interfaol o’yinlar jarayonida bola mustaqil fikrini to’g’ri bayon etishga,
boshqalarni tinglashga o’rganadi, boshqacha qilib ayt-ganda interfaol o’yinlar
orqali kelajakda har bir bola uchun zarur bo’lgan ijobiy sifatlar shakllantiriladi.
Interfaol o’yinlami samarali o’tkazish uchun quyidagi qoidalarga e`tibor berish
lozim:
1. Mashg’ulot oldidan bolalar o’yin qoidalari va mazmunini qay darajada
tushunganliklarini aniqlash.
2. Bolalarning yosh xususiyatlari va bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini hisobga
olish.
3. Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e`ti-borga olish.
4. O’yin jarayonida bolalarga qiziq bo’lgan materiallardan foydalanish.
5. Diqqat va e`tiborni jalb etadigan uslublarni izlab topish.
6. Bolalarga rollarni to’g’ri taqsimlash.
7. O’yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bilish.
8. O’yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega bo’lish va natijalarini
prognoz qilish.
Pedagogik nuqtayi nazardan to’g’ri tashkil etilgan o’yin bolaning axloqiy,
irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim olishga, atrofdagi
olam sirlarini ochishga qiziqish uyg’otadi. SHuning uchun maktabgacha ta`lim
muassasalarida o’yin texnologiyalaridan keng foydalanish kerak.
O’yinlar texnologiyasi tushunchasi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismidir.
O’yin texnologiyasi an`anaviy ta`limdagi o’yin metodidan o’zining aniq maqsadi,
amalga oshirish kerak bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o’zaro
bog’liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.
Xulosa qilib shuni ta`kidlash kerakki, yuqoridagi nazariy asoslardan
foydalanish maktabgacha ta`lim-tarbiya jarayoni samara-dorligmi oshirishga
xizmat qiladi.
Nazorat savollar:
1.
O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta`limga metodik raxbarlikning
tashkiliy tuzilishini tushuntiring.
2.
Pedagogok kabinet ishining maqsad va vazifalarini izohlang.
3.
Metodik ishlar qanday shakl va usullarda tashkil etiladi?
4.
Pedagogik texnologiyani metodik ishlarga qo’llash jarayonini tushuntiring.
Testlar:
| 