9
yerlarda yetishtirilgan, Farg’ona,
Samarqand, Zarafshon, Xorazm vohalari asosiy
uzum yetishtiradigan mintaqalar bo’lgan (Temurov Sh., 2002).
O’zbekistonda uzumchilikni rivojlantirishda ilmiy tadqiqot muassasalarining
xizmatlari katta bo’ldi. O’zbekistonda tokning birinchi kolleksiyasi Turkiston qishloq
xo’jalik tajriba stansiyasida A.A.Dilevskiy tomonidan 1900-1902 yillarda tashkil
qilingan edi. Bu yerda uzumning bir qancha aborigen navlarining 200 dan ortigi
o’rganilib, keyinchalik seleksiya ishlari uchun dastlabki material bo’lib xizmat qildi.
Keyinchalik, akademik R.R.Shreder nomidagi O’zbekiston Bog’dorchilik,
Uzumchilik va Vinochilik Ilmiy ishlab chiqarish
Birlashmasining va uning
viloyatlardagi bo’limlarining ham xizmatlari katta bo’ldi. Bu yerda tok ekini
o’stirishni ilg’or agrotexnologik tadbirlari ishlab chiqilmoqda, iqlim va tuproq
sharoitimiz uchun mos bo’lgan uzum navlari o’rganilib, tavsiya etilmoqda,
xo’jaliklarga xar tomonlama yo’l-yo’riqlar ko’rsatilmoqda. Ayniqsa, uzumchilik
xo’jaliklarini malakali mutaxasislar bilan ta’minlashda
Toshkent Davlat Agrar
Universiteti va Samarqand qishloq xo’jalik institutlarining xizmatlari katta. Har yili
bu o’quv yurtlarini necha o’nlab meva-uzumchilik mutaxassislari bitirib, ishlab
chiqarishga junatilmoqda.
Jahon uzumchiligiga e’tibor beradigan bo’lsak, dunyo bo’yicha barcha tokzorlar
maydoni 7,5 mln gektarni tashkil etadi. Bu maydonlarni asoiy qismi, ya’ni 85%
Yevropa-Osiyo qit’alarida joylashgan. Uzumchilik eng rivojlangan davlatlar: Ispaniya
- 1,2 mln. gektar; Italiya - 875 ming gektar; Fransiya - 870 ming gektar; AQSh - 357
ming gektar; Turkiya - 560 ming gektar; Portugaliya - 252 ming gektar; Argentina-
353 ming gektar; Ruminiya - 250 ming gektarni tashkil qiladi.
Agarda jahon bo’yicha yetishtiriladigan uzum mahsulotini 100% desak, uning
83 %- vino va sharbat (sok) tayorlashga, 12 % ho’l holda iste’mol qilishga va 5%
quritishga sarflanadi. Lekin bu ko’rsatkich har xil geografik hududlarda har xil,
masalan, Yevropa davlatlarida,
Ispaniya, Fransiya, Italiyada barcha yetishtirilgan
uzumning 90-95% vino va sharbat tayyorlashga ketadi, Old Osiyo davlatlarida esa –
Eron, Afg’oniston, Arabistonda – 80% i mayiz tayorlashga, ya’ni quritishga ketadi.
10
O’zbekistonda barpo qilinayotgan yangi uzumzorlarda 60% maydonga
mayizbop navlarni, 25% maydonga xo’raki uzum navlarini va 15% esa vinobop uzum
navlarini ekish tavsiya etiladi (Temurov Sh., 2000).
Keyingi yillarda hukumatimiz uzum quritishga katta e’tibor barib kishmish
navlari maydonlari kengaydi. Shu bilan bir qatorda uzum seleksiyasida ham katta
yutuqlarga erishildi. O’zbekistonning ilmiy tadqiqot institutlarida uzumning yangi
kishmish navlari yaratildi. Kishmish zarafshon, Sug’diyona, Botir, Terakli,
Xonaki, Samarqand, Sumbula shular jumlasidandir.
Bularning asosiy biologik
xususiyatlarini o’rganish, muhim xo’jalik belgilarini aniqlash, ulardan xar xil
usullardan foydalanib kishmish va mayiz tayyorlash va eng yaxshi ko’rsatkichlarga
ega bo’lganlarini ishlab chiqarishga tadbiq etish ilm-fan oldidagi eng muhim
vazifalardan biridir (Djavakyanes Yu.Gorbach V., 2001).
