1.4. Yetishtirish sharoitining quritilgan uzum sifatiga ta’siri
Turli xidagi tuproq iqlim sharoitida yetishtirilgan uzum mevasi sifat jihatdan
hamda miqdor jihatdan ham ancha farq qiladi (S.Yu.Djeneyev, K.V.Smirnov,
1992).
Ko’pchilik mualliflar uzum yetishtirilayotgan tuman ob-havo sharoiti,
tuproq iqlim sharoiti, uzum donalarini kimyoviy tarkibiga o’lchamiga va hosil
sifatiga ta’sir ko’rsatadi deb ta’kidlaydi.
16
S.Yu.Djeneyev (1973) fikricha uzumning texnalogik tovar sifatiga ta’siri
bo’yicha navning xususiyati 60-90% ni, ob-havo sharoiti esa 10-24% ni tashkil
etadi.
S.Yu.Djeneyev (1986) ta’kidlashicha hosilni yeg’ishdan 6-hafta ilgari yuqori
harorat va faol quyosh radiasiyasi ta’siri natijasida, uzum donalarini yiriklashuvi
va uning tarkibidagi eruvchan moddalar miqdorini ko’payishiga olib keladi.
A.S.Arutyunyan (1983) bergan ma’lumotlariga qaraganda, uzumdan yuqori
sifatli mahsulotlar olishga qaratilgan agrotexnik tadbirlar tizimida eng asosiy
e’tibor sug’orish va o’g’itlashga hamda tuproq unumdorligiga qaratilgan.
Yu.M.Djavakyans (2001) ma’lumotlariga ko’ra, R.R.Shreder nomidagi ilmiy
tadqiqot ishlab chiqarish korporasiyasi tomonidan olib borilgan tajribalarda
bog’larni tomchilatib sug’orishni turli mintaqalarga mo’ljallangan usullari
yaratilgan bo’lib, bu usullarda sug’orilganda, suvning 35-40% tejaladi, bunday
joylardagi tokzorlar hosildorligi 90 sentnetdan 170 sentnergacha yetgan. Kishmish
nalar xom ashyo bazasini yaxshilash uchun yirik mevali urug’siz uzum navlari –
kishmish Botir, Ertagi kishmish, Samarqand kishmish navlarini yangi
maydonlarini ko’paytirishni tavsiya etdi.
Qadimda bog’bonlar tok o’g’itlashga qarshi bo’lganlar, chunki tok o’g’itlash
uzumdan olinadigan mahsulotlarni sifati buzilishiga olib keladi deb ta’kidlaydi
qadimiy mualliflar Plodiy Va Kanummela (A.S.Arutyunyan 1983).
Fransiyada uzoq yillar mobaynida go’ngni uzum sifatiga salbiy ta’siri haqida
fikrlar bo’lgan. Ko’p asrlar tokchilik Fransiyada yer kuchini pasayishiga va
hosildorlikni pasayishiga ta’sir qilmay qolmagan albatta.
Tokzorlarni o’g’itlash nafaqat hosildorlikni oshiruvchi manba bo’lib, balki
hosil sifati va kimyoviy tarkibini hamda undan olinadigan mahsulotlar sifatini
boyitishiga xizmat qiladigan ozuqadir.
Hozirgi vaqtda o’g’itlash orqali hosil sifatiga ta’sir etmaydgan me’yorlarni
ishlab chiqqan. Tajribalar shuni ko’rsatdiki, yuqori hosil olingan uzum sifatini
pastligi antogeneziga emas, balki noto’g’ri olib borilgan agrotexnikada, noqulay
sharoitda va ayniqsa o’simlikni noto’g’ri oziqlanishida kuzatiladi. Bir narsani
17
e’tiborga olish zarurki, hosil qanchalik ko’p bo’lsa, uning shakllanishi uchun qulay
sharoit yaratish muhimdir.
G.G.Umarovning (1981) bergan ma’lumotlariga qaraganda uzum sifati va
undan olinadigan mahsulotini asosiy ko’rsatkichi bu albatta qand miqdoridir.
Uning pasayishi va ko’payishi ko’p jihatdan ham agrotexnikaga (tok tupiga
tushadigan og’irlik, hosil terishdan oldingi sug’orishlar, uzum hosilini erta terish)
ham mineral oziqlanish me’yoriga bog’lq deb ta’kidlaydi.
Azot o’g’itiga ko’proq e’tibor berib, faqat bir tomonlama oziqlantirsh salbiy
natijalarga olib keladi. Hatto azot o’g’itlaridan meyyoridan ortiq foydalanish
uzumning kimyoviy tarkibiga va quritilgan mahsulotlarga ham ta’sir etadi
(Arutyunyan A.S., 1983).
Xush ta’m va rangli moddalar asosan uzum po’stida bo’ladi. Ammiyak
silitrasi esa meva donachalarini yiriklashuviga va po’sti qalinligini yupqalanishiga
olib keladi. Superfosfat esa meva donachasini kattalashtirish, po’st qalinligini
oshiradi, kaliy o’g’itlar esa uzum po’stini qattiqligi oshiradi, kaliy o’g’itlar esa
uzum po’stini qatiqligini ta’minlaydi (V.P.Kuksenko, 1981).
Kaliy va azot o’g’itlarida olib borgan tajribalarga ko’ra meva-po’stini
massasini 0,85% ga, kaliy o’g’itlarining 11% ga azot o’g’itlari bilan
oziqlantirganda ham shuncha ko’paygan.
V.A.Gudkovskiyning (1990) ko’p yillik tajribalar shuni ko’rsatadiki,
uzumning zamburug’ va fiziologik kasalliklariga tabiiy chidamliligini oshirishda
kalsiy o’g’itlari muhim o’rin tutadi.
K.K.Nazarov,
O.K.Qoraboyev,
A.A.Ahmadjonov
(1984)
larning
takidlashicha azot va kaliyli o’g’itlarning ko’p miqdorda yoki yuqori dozada
solish, uzumning hosil miqdorini, mikrobiologik va fiziologik kasalliklarga
chidamliligini pasaytiradi.
S.Yu. Djeneyev (1978) tavsiyalariga ko’ra, tokzorlar tuprog’i namligini 78-
80% dan oshirmasdan, hosil terishda 45-50 kundan oldin sug’orib turish lozim.
Uzumni juda kech sug’orish quritilgan uzum sifatini pasaytiradi.
18
A.A.Ribakov (1975) ta’kidlashicha, Qozog’iston janubida uzumning Pushti
kishmish, Oq kishmish, Nimrang, Toyfi va boshqa navlarini sug’orishini hosil
yeg’ishdan 30 kun ilgari to’xtalishi evaziga sifatini yuqori bo’lishiga erishilgan.
Sug’orishni shu muddatdan kech to’xtatilishi uzum sifatini pasaytiradi.
K.P.Raxmanina, M.I.Saidov, A.Shamsiyev (1990) larning fikrlariga ko’ra
Tojikistonning Hisor vodiysida uzum sifatiga va hosildorligiga sug’orishning
ta’sirini o’rgandilar. Shunga ko’ra eng istiqbolli sug’orish tomchilatib sug’orish
usuli deb qabul qilindi.
V.A.Gudkovskiy (1980) ma’lumotlariga ko’ra tok tupida shingillar og’irligi
14-15dan 7-8 tagacha kamaytirishni uzumni hosildorligiga 157.3 s /ga
kamaytirilgan shunga muofiq 100 dona uzum donasining vazni 510 g dan 564 g
gacha oshdi, 6 oy davomida saqlash davrida chirish natijasida nobudgarchilik 3.03
dan 9.4% gacha oshgan.
A.S.Arutunyan (1983) fikriga ko’ra urug’siz korinka chyornaya, kishmish
yumaloq oval shaklidagi qora va sariq navlarinang gibbirillin bilan ishlov
berilganda meva donachalari ko’pchilik hollarda ular chuziq shaklga ega bo’ladi
buning natijasida uzum shingilining vazni ortadi, hosildorligi diyarli ikki baravar
ortadi.
Gul to’plamlarining gibbirillin bilan ishlov berilganda uzum yetilishi ancha
jaldal boradi, natijada to’liq yetilish davri erta boshlanadi. Ayrim hollarda
gibbirillin bilan ishlov berilgan to’plamlari yetilishi kechikib, hosil yeg’ish davrida
qand miqdori kamaygan, bu o’z navbatida tok tupining hoslini ko’payib ketishiga
sabab bo’ladi, chunki, barg yuzasi qand to’plash uchun fotosintetik jarayonini tez
bajara olmaydi. Faqatgina to’g’ri tanlangan texnologiya asosida quritilgan
uzumdan yuqori sifatli kishmish va mayiz mahsulotlari olinishi mumkin. Buning
uchun mahsulot olish uchun qulay sharoit yaratilgan bo’lishi inobatga olinadi:
1. O’rtacha sutkalik harorat vegitasiya davri.
2. Yog’ingarchiligi kam va ma’lum darajadagi quruq bo’lgan yoz fasli.
3. Uzoq davom etadigan quruq yuqori sutkali haroratga ega bo’lgan kuz
havosi.
19
4. Yoz va ayniqsa kuz davrida havo almashinishining yaxshi tashkil etilishi.
5. Yuqori sifatli quritilgan mahsulot beruvchi uzum navlari.
| 