144
Gidrogenizatsiya vaqti xom ashyoning kimyoviy tarkibiga va salomasning
ishlab chiqarish maqsadiga bog`liq. Ishlab chiqariladigan salomaslarning bir necha
xil turi bor. O`simlik yog`larini qisman gidrogenizatsiya qilish yo`li bilan, erish
temperaturasi T-31-34
0
S, qattiqligi 160-320 g/sm, yod soni 62-82ga teng bo`lgan
salomas olinadi,
bu salomaslar margarin, kulinar yog`lar ishlab chiqarishda
ishlatiladi. Bundan tashqari erish temperaturasi Tpl=35-37
0
S qattiqligi 550-750
g/sm bo`lgan salomaslar olinib, ular konditer mahsulotlarini ishlab chiqarishda
ishlatiladi.
1-gidrozavod 1909-yilda Nijniy-Novgorodda ishga tushirilgan. 1911-yilda
Peterburgda, 1917-yilda Yekaterinburgda (Krasnodar) gidrozavodlar qurildi.
Vodorodning gidrogenizatsiya jarayonida birikishini shartli ravishda quyidagicha
ko`rsatish mumkin:
СН
3
(СН
2
)
4
СН=СНСН
2
СН=СН(СН
2
)
7
СООН+Н
2
Linol kislota
СН
3
(СН
2
)
7
СН=СН(СН
2
)
7
СООН+Н
2
СН
3
(СН
2
)
7
СН-СН
2
(СН
2
)
7
СООН
Olein kislota Stearin kislota
Oddiy sharoitda vodorod to`yinmagan yog` kislotalarga va birikmaydi.
Vodorod yog` kislotalarga faqatgina katalizator ishtirokida birikadi.
Gidrogenlash jarayonining tezligi: glitseridlarni gidrogenlash
tezligi ulardagi
yog` kislotalari tarkibiga, katalizator aktivligi va miqdoriga, sistemadan vodorod
o`tkazishning intensivligi va uni yog`da bir tekis tarqalishiga, yog`ni qizdirish
temperaturasiga bog`liq.
Katalizator qancha aktiv bo`lsa, gidrogenlash shunchalik tez kechadi.
Katalizator miqdorini ko`payishi, reaksiyani tezlashtiradi. Lekin, katalizator yog`
massasidan 0,3-0,4% dan ko`proq olinsa, reaksiya
tezligi sezilarli darajada
ortmaydi. Temperatura oshishi bilan gidrogenlash tezligi ham oshadi. Sanoatda
gidrogenlash 180-220
0
S temperaturada olib boriladi.
Gidrogenlash temperaturasi katalizator aktivligiga va yog` tabiatiga bog`liq.
Jarayonning borishi va salomas sifati katalizator tabiatiga bog`liq. Cu-Ni
katalizator Ni katalizatoriga qaraganda selektivroqdir ya`ni, ozuqa salomasi ishlab
chiqarish imkoniyatini beradi. Ishlatilgan kattalizator yangi katalizatorga
qaraganda selektivliroqdir.
Izokislotalarning hosil bo`lishi yarim gidrogenlanish mahsulotlarini hosil
bo`lishi bilan izohlanadi. Izokislotalar hosil bo`lishi salomasning qattiqligini
oshiradi. Masalan, sis-olein kislotaning 16
0
S bo`lsa, trans-olein kislotaning (elaidin
kislota) erish harorati 44
0
S.
Izomerizatsiya tezligi
ham katalizator tabiatiga, temperatura va N
2
bosimga
bog`liq. Aktiv katalizatorda gidrogenlash tezligi izomerlanish tezligiga qaraganda
yuqori. Shuning uchun aktiv katalizatorlarda yumshoq konsistensiyali salomaslar
olinadi.
Margarin, konditer va kulinar yog`lari ishlab chiqarish uchun va sovun olish,
stearin olish, texnik yog`lar olish uchun yuqori erish haroratiga ega bo`lgan qattiq
yog`lar zarur bo`ladi. Bu yog`lar sanoatda suyuq o`simlik moylarini vodorod bilan
145
katalizator ishtirokida to`yintirib qattiq yog`lar olinadi. Bu qattiq yog`lar salomas
deb ataladi. Salomasni olish jarayoni esa sanoatda gidrogenlash deb ataladi.
Qattiq yog`larni erish va qotish haroratini ani qlashning tavsiya
qilinayotgan usullari sanoatda amaldagi
standartlarga mos mahsulot
ishlab chiqarishni nazorat qilishni ta`minlaydi.
Har bir kristallik qattiq jis m, aniq panjara bilan xarakterlanadi,
uning tugunlarida atomlar va moddaning atomlar guruhi j oylashgan. Ular
uzluksiz tebranuvchi holatda bo`lib, o`rtacha energiyasi haroratga
bog`liqdir.
Haroratni oshishi atomlar harakatining o`rtacha energiyasi va ato m
guruhlari ko`payishiga olib keladi. Kritik haroratga yetganda,
panjaralar
buziladi va qattiq jis m suyuq holatga o`tadi. Sinalayotgan modda suyuq -
tomchi holatga o`tgan va shaffof bo`lib qolgan holat erish harorati
deyiladi. Har bir toza individual modda erish haroratga ega. Bu
ko`rsatkich berilgan moddaning tozaligi va uning indentifikatsiyasining
asosiy xarakteristikasi hisoblanadi.
Murakkab glitserid aralashmasini tashkil etuvchi ko`p moddalar va
yog`larni harorati bir-biridan farqlanib, ularning
suyuq-tomchi holatiga
o`tishi bir zumda sodir bo`lmay, balki ayrim harorat intervalida sodir
bo`ladi. Bunda aralashmaning har xil komponentlari turlicha eriydi.
Birinchi navbatda yog` yumshaydi va harakatlanish bo`ladi, so`ng
ma`lum haroratga etgach hamma tarkibiy qismlari suyuq holatga
o`tganda, yog` shaffoflashadi.
