O’zbekiston respublikasi va o’rta maxsus ta’lim vazirligi giliston davlat universiteti

144 
Gidrogenizatsiya vaqti xom ashyoning kimyoviy tarkibiga va salomasning 
ishlab chiqarish maqsadiga bog`liq. Ishlab chiqariladigan salomaslarning bir necha 
xil turi bor. O`simlik yog`larini qisman gidrogenizatsiya qilish yo`li bilan, erish 
temperaturasi T-31-34
0
S, qattiqligi 160-320 g/sm, yod soni 62-82ga teng bo`lgan 
salomas olinadi, bu salomaslar margarin, kulinar yog`lar ishlab chiqarishda 
ishlatiladi. Bundan tashqari erish temperaturasi Tpl=35-37
0
S qattiqligi 550-750 
g/sm bo`lgan salomaslar olinib, ular konditer mahsulotlarini ishlab chiqarishda 
ishlatiladi. 
1-gidrozavod 1909-yilda Nijniy-Novgorodda ishga tushirilgan. 1911-yilda 
Peterburgda, 1917-yilda Yekaterinburgda (Krasnodar) gidrozavodlar qurildi. 
Vodorodning gidrogenizatsiya jarayonida birikishini shartli ravishda quyidagicha 
ko`rsatish mumkin: 
СН
3
(СН
2
)
4 
СН=СНСН
2
СН=СН(СН
2
)
7
СООН+Н
2 
 
Linol kislota 
 СН
3
(СН
2
)
7
СН=СН(СН
2
)
7
СООН+Н
2
 СН
3
(СН
2
)
7
СН-СН
2
(СН
2
)
7
СООН 
Olein kislota Stearin kislota 
Oddiy sharoitda vodorod to`yinmagan yog` kislotalarga va birikmaydi. 
Vodorod yog` kislotalarga faqatgina katalizator ishtirokida birikadi. 
Gidrogenlash jarayonining tezligi: glitseridlarni gidrogenlash tezligi ulardagi 
yog` kislotalari tarkibiga, katalizator aktivligi va miqdoriga, sistemadan vodorod 
o`tkazishning intensivligi va uni yog`da bir tekis tarqalishiga, yog`ni qizdirish 
temperaturasiga bog`liq. 
Katalizator qancha aktiv bo`lsa, gidrogenlash shunchalik tez kechadi. 
Katalizator miqdorini ko`payishi, reaksiyani tezlashtiradi. Lekin, katalizator yog` 
massasidan 0,3-0,4% dan ko`proq olinsa, reaksiya tezligi sezilarli darajada 
ortmaydi. Temperatura oshishi bilan gidrogenlash tezligi ham oshadi. Sanoatda 
gidrogenlash 180-220
0
S temperaturada olib boriladi. 
Gidrogenlash temperaturasi katalizator aktivligiga va yog` tabiatiga bog`liq. 
Jarayonning borishi va salomas sifati katalizator tabiatiga bog`liq. Cu-Ni
katalizator Ni katalizatoriga qaraganda selektivroqdir ya`ni, ozuqa salomasi ishlab 
chiqarish imkoniyatini beradi. Ishlatilgan kattalizator yangi katalizatorga 
qaraganda selektivliroqdir. 
Izokislotalarning hosil bo`lishi yarim gidrogenlanish mahsulotlarini hosil 
bo`lishi bilan izohlanadi. Izokislotalar hosil bo`lishi salomasning qattiqligini 
oshiradi. Masalan, sis-olein kislotaning 16
0
S bo`lsa, trans-olein kislotaning (elaidin 
kislota) erish harorati 44
0
S. 
Izomerizatsiya tezligi ham katalizator tabiatiga, temperatura va N
2
bosimga 
bog`liq. Aktiv katalizatorda gidrogenlash tezligi izomerlanish tezligiga qaraganda 
yuqori. Shuning uchun aktiv katalizatorlarda yumshoq konsistensiyali salomaslar 
olinadi.
Margarin, konditer va kulinar yog`lari ishlab chiqarish uchun va sovun olish, 
stearin olish, texnik yog`lar olish uchun yuqori erish haroratiga ega bo`lgan qattiq 
yog`lar zarur bo`ladi. Bu yog`lar sanoatda suyuq o`simlik moylarini vodorod bilan 

145 
katalizator ishtirokida to`yintirib qattiq yog`lar olinadi. Bu qattiq yog`lar salomas 
deb ataladi. Salomasni olish jarayoni esa sanoatda gidrogenlash deb ataladi. 
Qattiq yog`larni erish va qotish haroratini ani qlashning tavsiya 
qilinayotgan usullari sanoatda amaldagi standartlarga mos mahsulot 
ishlab chiqarishni nazorat qilishni ta`minlaydi.
Har bir kristallik qattiq jis m, aniq panjara bilan xarakterlanadi, 
uning tugunlarida atomlar va moddaning atomlar guruhi j oylashgan. Ular 
uzluksiz tebranuvchi holatda bo`lib, o`rtacha energiyasi haroratga 
bog`liqdir. 
Haroratni oshishi atomlar harakatining o`rtacha energiyasi va ato m 
guruhlari ko`payishiga olib keladi. Kritik haroratga yetganda, panjaralar 
buziladi va qattiq jis m suyuq holatga o`tadi. Sinalayotgan modda suyuq -
tomchi holatga o`tgan va shaffof bo`lib qolgan holat erish harorati 
deyiladi. Har bir toza individual modda erish haroratga ega. Bu 
ko`rsatkich berilgan moddaning tozaligi va uning indentifikatsiyasining 
asosiy xarakteristikasi hisoblanadi.
Murakkab glitserid aralashmasini tashkil etuvchi ko`p moddalar va 
yog`larni harorati bir-biridan farqlanib, ularning suyuq-tomchi holatiga 
o`tishi bir zumda sodir bo`lmay, balki ayrim harorat intervalida sodir 
bo`ladi. Bunda aralashmaning har xil komponentlari turlicha eriydi.
Birinchi navbatda yog` yumshaydi va harakatlanish bo`ladi, so`ng 
ma`lum haroratga etgach hamma tarkibiy qismlari suyuq holatga 
o`tganda, yog` shaffoflashadi.

Download 5,15 Mb.