166
tarkibida trimetilamin bo`lishi sababli) ularni faqat donlarni quritish va yuvishda
to`liq yo`qotish mumkin.
Neft mahsulotlari hidi (kerosin, benzin) donlarga iflos vagon,
avtomashina
kuzovlari va boshqalarda tashish va saqlash davrida o`tadi.
Omborlarda sichqon va kalamushlar bo`lsa, ular o`z axlatlari bilan
ifloslantirishi natijasida sichqon hidi paydo bo`ladi.
Don qabul qiluvchi manzilgoxlarda donning ba`zi sorbtsiya hidlari bilan ham,
agar ularni qayta ishlashda engil yo`qotish imkoni bo`lsa va donning qayta
ishlangan mahsulotlariga (un, yorma, non) o`tmasa, olishga ruxsat etiladi.
Eng ko`p tarqalgan buzilish hidlariga quyidagilar kiradi.
Ombor hidi donni uzoq vaqt kam shamollatib saqlash va donning oraliq
mahsulotlarining anaerob nafas olishida sorbtsiyalanish oqibatida paydo bo`ladi.
Shamollatishdan keyin bu hid yengil yo`qoladi, ammo donning oziq-ovqat sifatiga
ta`sir etadi.
Qo`lansa
va
mog`orli
qo`lansa
hidlar
nam
donning
tarkibida
mikroorganizmlar(mog`or zamburug`lari)ning rivojlanishi uchun qulay bo`lgan
sharoitda, ya`ni haroratda paydo bo`ladi. Donlarni don tozalagich mashinalari
orqali o`tkazishda bu hidlar ancha kamayadi. Ammo, butunlay yo`qolmaydi.
Qo`lansa va mog`orli qo`lansa hidlar kuchli saqlanadi
va u qayta ishlanadigan
mahsulotlarga o`tadi.
Solod hidi saqlash davrida donni ildiz olib unishi natijasida yuzaga keladi.
Undan tashqari, donning o`z-o`zidan qizishi jarayonida donda solod hidini
eslatuvchi hid paydo bo`ladi. Solod hidli donda yuqori miqdorda amino birikma va
yengil oksidlanadigan moddalar mavjudligi aniqlangan.
Chirigan hid ombor zararkunandalarining jasad va axlatlarini chirishi
natijasida yuzaga keladi. Chirigan hid shuningdek, o`z-o`zidan
qizigan donlarda
ham yuzaga keladi.
Solod, qo`lansa va boshqa buzilish hidiga ega donlar nuqsonli hisoblanadi va
don qabul qiluvchi joylarda qabul qilinmaydi.
Hid sog`lom, shuningdek, maydalangan donda ham aniqlanadi. Hidni
aniqlash uchun oldindan aralashtirilgan o`rtacha namunadan kaftga taxminan 100 g
don (sog`lom yoki maydalanganini olib) nafas bilan ilitiladi va sezgi organlari
yordamida don uchun begona hidlar mavjudligini aniqlashga harakat kilinadi.
Don hidini kuchaytirish uchun stakanga solinadi, issiq suv quyiladi (harorat
60-70
0
S) va shisha bilan ustidan berkitiladi. Suvni 2-3 daqiqadan keyin to`kiladi va
isitilgan don hidlab ko`riladi.
Xuddi shu maqsad uchun donni 2-3 daqiqa davomida bug`da isitish mumkin.
Don temir to`rda qaynab turgan suv ustida qizdiriladi, shundan so`ng, toza qog`oz
suv ustiga sochiladi va hidi aniqlanadi. Donni qizdirish
va undagi namlikning
bug`lanishi hidli moddalarni adsorbsiyalanishiga sabab bo`ladi.
Ta`m. Sog`lom don ushbu ekinga monand o`ziga xos ta`mga ega bo`lib,
ko`pincha chuchuk yoki biroz shirin bo`ladi.
Don ta`mining o`zgarishi ko`pincha uning uyumiga to`pgul (savatchalar) yoki
achchiq va Sivers (achchiq shuvoq ta`mi) o`simliklarining qismi tushishi, donning
unishi (shirin ta`m) va mikroorganizmlar rivojlanishi bilan (yoqimsiz chirigan
ta`m, nordon va boshqalar) bog`langandir.
167
Ta`m toza maydalangan donda aniqlanadi. Buning uchun o`rtacha namunadan
taxminan 100 g don ajratiladi, u iflos aralashmalardan tozalanadi va laboratoriya
tegirmonida yanchiladi va 2 g chaynaladi. Har bir aniqlashdan oldin va keyin og`iz
yaxshilab chayiladi. Don ta`mini aniqlash boshqa organoleptik ko`rsatkichlar
bo`yicha donning soflik darajasini aniq belgilash imkoni bo`lmagan hollarda
o`tkaziladi.
