maktubi”, “Aholi jо‘g‘rofiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha
jо‘g‘rofiyasi”, “Amaliyot islomi”, “Islomning qisqacha tarixi” va
boshqalar.
Behbudiyning
yangi
maktablar
uchun
yozgan
asarlari
maktablarning islohotida katta hodisa bо‘ldi. Ayni davrda bu darsliklar
nazariy, ilmiy va amaliy jihatdan keng qо‘llaniladi. Behbudiy
Turkistonning kelajagi uchun yangi kadrlarida, mutaxassislarida va
о‘qimishli yoshlarida deb biladi. Shuning uchun har bir yozgan
muomalasida yangi taraqqiyotga javob beradigan kadr tarbiyalab
yetishtirish masalasini qо‘yardi.
Munavvar qori Abdurashidhon о‘g‘li XX asrning birinchi
choragida faqat Turkistondagina emas, Rossiya musulmoni ziyolilari
orasida ham mashhur edi. Jamoatchilik uni yangi usul maktablari
asoschisi, mohir muallim, darslik va о‘quv kitoblari muallifi, jamoat
arbobi sifatida hurmat qilib tilga olardi.
35
Munavvar qori Toshkentda “Usuli savtiya” maktabini ochadi. U
maktabni avval о‘z hovlisida, keyin boshqa joylarda ochishga harakat
qilardi. U maktabni isloh qilmay turib, odamlarning ongida о‘zgarish
yasab bо‘lmasligini yaxshi tushunib etgan edi.
Munavvar qori yoshlarni chet elga yuborishni, u yerda ilm fanni
о‘rganishni targ‘ib qiladi. U 1916-yili Toshkentda yig‘ilishda nutq
sо‘zlab shunday deydi: “O‘zbek ziyoli bolalarining Germaniyaga borib
о‘qitishga juda muhtojmiz, bolalar о‘qib, ilm tahsil olib kelsalar,
millatga katta xizmat qila oladilar”. Munavvar qori fors, arab, rus, turk
tillarini mukammal bilgan. Munavvar qori 1917-yil may oyida
taraqqiyparvar musulmon yoshlari va ruhoniylar ishtirokida о‘tgan
qurultoyda “Shо‘roi islomiya” jamiyati raisini muovini etib saylanadi.
Natijada ilg‘or fikrli kishilar uning atrofida tо‘plana boshlaydi.
U 1918-yil may oyida Toshkent shahrida “Turk о‘chog‘i” ilmiy
madaniy jamiyati tuzadi. U insonning ma’rifatli bо‘lib, kо‘zi
ochilmaguncha na о‘zini, na xalqining erkini muhofaza qila olishini, bu
iymonsiz ekanini mutafakkirona noziklik bilan о‘z asarlarida ifoda etadi.
Abdulla Avloniy 1907-yilda Toshkentning Mirobod mahallasida,
keyinchalik Degrez mahallasida yangi usuldagi maktablar ochdi.
Xadrada “Maktab kutubxonasi” nomli kitob dо‘koni ochdi. Avloniyning
maktabi о‘z oldiga qо‘ygan maqsad va vazifalariga mashg‘ulotlarni sinf-
dars tizimi asosida о‘z ona tilida olib borilishi bilan eski usul
maktablaridan farq qilar edi. U о‘z maktabida bolalarga tabiat,
geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob kabi fanlardan ma’lumotlar berar
edi. Ayniqsa о‘quvchilarni tabiat fanlari о‘simliklar, hayvonlarning
xilma-xilligi ularni parvarish qilish usullari haqida ma’lumotlar berilishi
juda qiziqtirgan. A.Avloniy maktablarda tabiiy fanlar ham о‘z rivojini
topgan.
A.Avloniy “Usuli jadid” maktablari uchun tо‘rt qismdan iborat
“Adabiyot yoxud milliy she’rlar”, “Birinchi muallim”, “Turkiy guliston
yoxud axloq”, “Ikkinchi muallim”, “Maktab gulistoni” kabi darslik va
о‘qish kitoblari yaratdi. Bu asarlarida dunyo xalqlari asarlarini ulug‘lab,
о‘z xalqini dunyoviy ilmlarni egallashga, madaniyatli va ma’rifatli
bо‘lishga chaqiradi.
36
A.Avloniyning pedagogika oid asarlari ichida “Turkiy guliston
yoxud axloq” asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlash taraqqiyotini
о‘rganish sohasida katta ahamiyatga egadir. Bu asar axloqiy va ta’limiy
tarbiyaviy asardir. О‘zbek pedagogikasi tarixida A.Avloniy birinchi
marta pedagogikaga ta’rif berib “Pedagogika bola tarbiyasining fani
demakdir” deydi. Avloniy bola tarbiyasining nisbiy ravishda quyidagi
tо‘rt bо‘limga ajratadi.
1. Tarbiyaning zamoni
2. Badan tarbiyasi.
3. Fikr tarbiyasi.
4. Axloq tarbiyasi.
Avloniy tarbiya doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina
axloq bilan chegaralab qо‘ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog‘ligi
haqida g‘amxо‘rlik qilish lozimligini uqtiradi.
Avloniyning fikricha, sog‘lom fikr, yaxshi axloq, ilm ma’rifatga
ega bо‘lishi uchun badanni tarbiya qilish zarur. “Badanning salomat va
quvvatli bо‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadir. Chunki о‘qitmoq,
о‘rganmoq va о‘rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz organizm
lozimdir”.
Bolalarda fikrlash qobiliyatini о‘stirish va bu tarbiya bilan
muntazam shug‘ullanishi benihoyat zarur va muqaddas bir vazifa.
Binobarin, u muallimlarning “Diatlariga suyangan, vijdonlariga
yuklangan muqaddas bir vazifadir. Negaki fikrning quvvati, ziynati,
kengligi, muallimning tarbiyasiga bog‘liqdir”.
A.Avloniy ilmning jamiyat taraqqiyotidagi rolini tushunardi.
Shuning uchun yoshlarni ilm sirlarini bо‘lishga, ayniqsa tabiiy fanlarni
bо‘lishga chaqiradi. Chunki bu fanlar tabiatda bо‘lgan hodisalarni
mohiyatini yechishga imkon beradi. Yoshlarni kitob mutolaa qilishga
chaqiradi. Uning fikricha, ilm agar jamiyat manfaatiga xizmat qilmasa,
xalq farovonligi yо‘lida qо‘llanmasa, u о‘likdir. A.Avloniy о‘z ilmini
amalda qо‘llay oladigan kishilarga yuksak baho beradi, ularni dono
insonlar, deb biladi.
Abdurauf Fitrat XX asr boshlarida Vatan mustaqilligi va millat
farovonligi uchun kurashgan jadidchilik harakati namoyondalaridan biri,
37
u yirik olim, davlat va siyosat arbobi, mohir pedagog va buyuk
ma’rifatparvardir. Fitrat о‘zbek olimlari ichida birinchi bо‘lib, о‘sha
davrda professor unvoniga ega bо‘lgan olimdir. Fitrat о‘z asarlarida
ta’lim tarbiya va uning maqsadlari maktab-maorif ishlari, bilim berish
usullarini va vositalari haqida, ma’rifatli insonlarni tarbiyalash yо‘llari
haqida tо‘xtalgan. Fitrat yoshlarni chet tillarni о‘rganishga da’vat etgan.
U mamlakatni rivojlanishi uchun chet ellar fani, madaniyatidan xabardor
bо‘lishi lozim deb bilardi. U xalq maorifi noziri bо‘lgan davrda
talabalarni Germaniya, Turkiyaga u yerdagi ilg‘or Yevropa ilm-fan,
tabobat, texnika sirlarini о‘rganish uchun yuborish tashabbuskorlaridan
biri bо‘ldi. Fitrat insonning kamolotga yetishish uchun badan tarbiya
muhim ahamiyatga ega ekanligini aytib, insonning butun a’zosi salomat
va quvvatga ega bо‘lmasa, unday inson uzoq yashamasligini qayd qiladi.
Bolalarning ilm olishi bilan birga ularning badan tarbiyasiga ahamiyat
berilishi lozim. Fitrat bolalarning sog‘lom bо‘lib, kamol topishi haqida
gapirar ekan, ularni yoshligidan sof havodan bahramand qilishni tavsiya
etadi. Fitratning axloqiy tarbiya haqidagi fikrlari ham muhim
ahamiyatga ega. Fitratning uqtirishicha, bolalar suvga о‘xshaydilar. Suv
qaysi rangdagi idishda bо‘lsa, о‘sha rangda tovlangan kabi bolalar ham
qanday muhitda bо‘lsalar, о‘sha muhitning har qanday axloq va odatni
qabul qiladilar. Madaniyatli millat bо‘lish uchun bolalarning axloq
tarbiyasiga katta ahamiyat berish kerakligi qayd etadi. Fitrat axloqiy
tarbiyada, avvalo, ota-ona va muallimlarning о‘zlari gо‘zal axloqli
bо‘lishlari zarurligini aytadi. Fitrat vatanning ravnaq topishi uchun
dunyoviy ilmlarni egallashga da’vat etadi.
| 