Mustahkamlash uchun savollar

32 
5-§. TURKISTON JADIDCHILIK HARAKATIDA
TA’LIM VA TARBIYA 
“Jadid” sо‘zi arabcha sо‘z bо‘lib, “yangi”, “jadidchilik” esa 
yangilik tarafdorlari degan ma’noni bildiradi. XIX asr oxiri XX asrning 
boshlarida 
Turkistonda 
chor 
mustamlakachiligining 
kuchayishi 
natijasida о‘lkada jadidchilik harakatining vujudga kelishiga sabab 
bо‘ldi. Jadidlar Misr, Turkiya, Kavkaz, Turkiston va boshqa о‘lkalarda 
siyosiy oqim sifatida yuzaga keldi. Jadidlar о‘z davrining eng ilg‘or 
kishilaridir. Bu kishilar jamiyatning qaysi tabaqasiga mansubligidan 
qat’iy nazar, yangilik, taraqqiyot, ma’rifat va madaniyat tarafdori bо‘lib 
chiqdilar.
Turkistonlik jadidlar ona vatanlarini mustaqil, ozod holda kо‘rishni 
о‘zlarining bosh maqsadlari deb bildilar. Milliy ozodlik kurashida qurol 
kuchi bilan muvaffaqiyat qozonib bо‘lmasdi. Shu bois ular milliy 
istibdodga tushib qolishlarining sabablarini tahlil qilib, bularning tub 
ildizlari yо‘q qilib tashlash lozimligini anglab yetdilar. Natijada 
jadidlarining hamma narsadan oldin xalqqa ma’rifat berish lozim degan 
g‘oyasi yuzaga keldi. Jadidlar 1906-yildayoq “Taraqqiyot” deb 
nomlangan gazeta nashr ettirib, о‘z g‘oyalarini tarata boshladilar. 
Turkistonning turli shaharlarida jadid maktablari ochilib, ularda diniy 
ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar jumladan tabiat haqidagi 
bilimlar ham targ‘ib qilina boshlandi. Jadidlar uchun ilm va ma’rifat 
yagona qurol bо‘lib, ular shu qurol yordamida о‘lkada ijtimoiy – 
iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bо‘ldilar. Jadidlar 
о‘z ezgu orzularini, faqat maktab, maorif va ta’lim tarbiyani tо‘g‘ri 
yо‘lga qо‘yish, uni rivojlantirish bilangina amalga oshirish mumkin, deb 
bildilar. 
Jadidlar ma’rifati haqida gap ketganda dastlab Qirimlik Ismoil 
Gaspirinskiyni tilga olish kerak. U Rossiya musulmonlari orasida 
birinchi “Maktabi usuli jadida” ya’ni “Yangi usul maktabiga” asos 
soldi. Ismoil Gasprinskiy taklif etgan “Usuli jadid” maktabining 
tuzilishi, darslarning tashkil qilinishi, о‘qitish metodikasi, nazorat turlari 
kо‘p jihatdan Yevropa ta’lim tizimiga yaqin bо‘lgan. U madrasalarni 

33 
isloh qilish, dunyoviy fanlarni о‘qitish masalalarini kо‘tardi. Jumladan, 
diniy fanlar va arab tili bilan birga tibbiyot, kimyo kabi fanlarni 
о‘rganish zarurligi haqida sо‘z yuritadi. I.Gasprinskiy yangi usulni 
targ‘ib qilish, jadid maktablarini tashkil ettirish uchun turli joylarga safar 
qiladi. Turkistonda ham 2 marta bо‘lib, mahalliy xalq yordamida, 
dastlabki yangi usul maktablari ochishga muvaffaq bо‘ldi. 
Jadidlar, eng avvalo, о‘qitishning eski usuli yaramasligini, 
yoshlarga zamonaviy ilmlarni о‘rgatish zarurligini tushunishlari bilan 
birga, ta’lim tizimida ona tilini chuqurroq о‘rgatish, ona tilidagi 
darslarni kо‘paytirish, boshqacha qilib aytganda, о‘quv dasturida ona 
tilidagi darslarni oshirish orqali, о‘quvchilarni ona tilida о‘qitish orqali 
yoshlarda vatanparvarlik, millatparvarlik tuyg‘usini shakllantirish 
mumkin degan xulosaga kelish va bu yо‘ldagi dadil harakat jadidlarning 
ma’rifat sohasidagi yangicha qarashlar, aniqrog‘i Konsepsiyasi edi. Ana 
shu harakat zamirida jadidlarning pedagogik qarashlari ham shakllanib 
bordi. Jadidlar “Taraqqiyot” gazetasida maktab dasturiga alohida e’tibor 
berdi. Ularning ayrim dasturlariga kо‘ra, boshlang‘ich maktab 4-sinfdan 
tashkil topishi kerak. Unga 7 yoshdan kichik bolalar qabul qilinmaydi. 
Dasturda nimalar о‘qitilishi bilan birga maktabning tashkiliy tomonlari 
haqida ham aniq kо‘rsatmalar bor. Jumladan, yilda tо‘qqiz oy tahsil, uch 
oy ta’til bо‘lishi haqida, о‘quvchilarni maktabga avgustning 15-
sanasidan 1-sentyabrgacha qabul qilish, 15-mayda imtihon bо‘lishi 
haqida qaror keltirilgan. Dasturda bayramlarda bir kun dam olish 
bо‘lishi, maktabda darslar ketayotganda maktabga qabul qilish 
tо‘xtatilishi tо‘g‘risida qaror ham mavjud. 
Jadidlarning tarbiya haqida qarashlari ham ilg‘or fikrlar bilan 
boydir. Jadidlarning tarbiya odob – axloq haqidagi fikrlari, asosan 
qadimdan islom olamida qaror topgan qarashlar negizida shakllangan. 
Jadidlar ajdodlardan bolalar, umuman, inson tarbiyasida musulmonlarga 
xos diyonatli, saxovatli, xushmuomala bо‘lishi singari muhim xislatlarni 
qabul qildilar. Ayni zamonda ularning pedagogik qarashlarida yangi bir 
tushuncha paydo bо‘ldi. Bu tarbiyada muhit, zamon, sharoitning о‘rni 
tо‘g‘risidagi qarashdir. Jadidlar pedagogikasi ijtimoiy hayot, uning 

34 
talablari, ehtiyojlarini hisobga olish bilan о‘zlarigacha bо‘lgan Sharq 
pedagogikasidan bir qadam siljish bо‘lgan edi. 
Jadidlar komil inson – bu, eng zamonaviy insondir. Zamonaviy 
inson esa, millat va vatan manfaatini barcha narsadan ustun qо‘yuvchi, 
ma’rifatli, diniy va zamonaviy ilm-fanlarni egallagan xushxulq, tarbiyali 
kishidir deydi.
Markaziy Osiyo jadidchiligi haqida gap ketganda buni Behbudiy, 
Munavvar qori, Shakuriy, Fitrat, A.Avloniy kabi о‘nlab ma’rifatparvar 
ilm darg‘alarning faoliyatisiz tasavvur qilib bо‘lmaydi, aksincha ular 
haqida gap ketganda jadidchilikni chetlab о‘tib bо‘lmaydi. 
Mahmudxо‘ja 
Behbudiy, 
Turkistonda 
jadidlar 
harakati 
asoschilaridan biri, jahonga mashhur bо‘lgan geografiyashunos, atoqli 
jamoat arbobi, buyuk islomshunos, pedagog olimdir. 
Behbudiyning nomi Turkiston maktab maorifida keng о‘rin 
egallaydi. U birinchi bо‘lib о‘lkada yangicha usuldagi maktablarning 
tashkil etilishini targ‘ibotchilaridan va amaliyotchilaridan biridir. 
Behbudiy “Usuli jadid” maktabining qonun qoidalarini I.Gasprinskiy va 
uning muomalalaridan о‘rganadi. U “Usuli jadid” maktablari uchun bir 
qancha darsliklar yozdi. “Qisqacha umumiy jо‘g‘rofiya”, “Bolalar 

Download 1,48 Mb.