Mustahkamlash uchun savollar:
1. Jadidchilik harakatini vujudga kelish sababi nimada edi?
2. Jadidchilar harakatining asosiy maqsadi nimadan iborat?
3. Jadidchilarning ta’lim va tarbiya haqida qanday qarashlari
mavjud?
4. Yangi usul maktablarini ochilishida qaysi olimlar kо‘p ishlar
qildilar?
38
TEST SAVOLLARI
1). Biologiya о‘qitish uslubiyatlari nechta?
A) 3 ta; B) 5 ta; S) 2 ta; D) 4 ta.
2). Hikoya nima ?
A)О‘qituvchi va о‘quvchi orasidagi munosabat;
B)Kо‘rgazmalardan foydalanish;
S) О‘qituvchining jonli sо‘zi;
D)О‘quvchilarning test tuzishi.
3). Og‘zaki metodlarga nimalar kiradi ?
A) Namoyish qilish, suhbat, tajriba;
B) Kitob bilan ishlash, hikoya;
S) Namoyish qilish,ekskursiya;
D) Hikoya, suhbat, savol-javob.
4). Hikoyaning xillarini kо‘rsating?
A) Aytib berish, kirish;
B) Yakunlovchi tushuntirish;
S) Aytib berish, ta’riflash, xarakterlash, tushuntirish,
muhokama qilish;
D) Tushuntirish, muhokama qilish.
5). Qaysi suhbat turi yangi material о‘rganilgandan sо‘ng
о‘tkaziladi?
A) Kirish suhbati;
B) Bayon qiluvchi suhbat;
S) Takrorlovchi suhbat;
D) Yakunlovchi suhbat.
39
II-BOB. BIOLOGIYANI O’QITISH SHAKLLARI VA
TAMOYILLARI
6-§. BIOLOGIK TA’LIM JARAYONINING YAXLITLILIGI,
О‘QITISH PRINSIPLARI VA QONUNIYATLARI
О‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, jahon
hamjamiyatiga yuz tutishi, rivojlangan mamlakatlar bilan iqtisodiy,
madaniy - ma’rifiy, diplomatik aloqalarning yо‘lga qо‘yilishi barcha
jabhalar kabi ta’lim tizimini isloh qilishni talab etdi.
Shu sababli О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi
qonunida ta’lim mamlakatimizning ijtimoiy taraqqiyot sohasida ustuvor
yо‘nalish deb e’lon qilingan.
Mazkur hujjatda mamlakatimizning ta’lim sohasidagi davlat
siyosatining asosiy prinsiplari etib, quyidagilar qayd etilgan:
1. Ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
2. Ta’lim uzluksizligi va izchilligi;
3. Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
4. Davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun
ochiqligi;
5. Ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan
yondashuv;
6. Bilimli bо‘lish va iste’dodni rag‘batlantirish;
7. Ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish;
Ma’lumki, mamlakatimizning ta’lim sohasidagi davlat siyosatining
asosiy prinsiplari uzviy ravishda uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat
kо‘rsatish prinsiplariga bevosita ta’sir kо‘rsatadi va ularni taqozo etadi.
О‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturida
ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, zamon talablari asosida qayta qurish,
uzluksiz ta’lim tizimining turlari, ta’lim muassasalari oldidagi vazifalar,
kadrlar tayyorlash milliy modelini amaliyotga tatbiq etish masalalari
bilan bir qatorda uzluksiz ta’lim tizimining quyidagi faoliyat kо‘rsatish
prinsiplari qayd etilgan.
Ta’limning ustuvorligi – ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil
etilishi va rivojlantirilishi jamiyatimizdagi ustuvor yо‘nalish sanaladi.
40
Ta’limning ustuvorligi yuksak ma’naviyatli, bilimli va salohiyatli
barkamol shaxsning shakllanishiga zamin yaratadi.
Ta’limning demokratlashuvi – ta’lim va tarbiya uslublarini
tanlashda, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarishda ustoz
va tahsil oluvchining hamkorligiga asoslanadi.
Ta’limning insonparvarlashuvi – inson qobiliyatlarini tо‘liq
ochilishi va bilim olishga bо‘lgan ehtiyojlarning qondirilishi, milliy va
umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat
va
atrof-muhitning
о‘zaro
munosabatlarini
uyg‘unlashtirishga
asoslanadi. Ta’limning ijtimoiylashuvi – ta’lim oluvchilarda ongli
intizom, insoniy qadr – qimmat tuyg‘usi, yuksak ma’naviyat, ijtimoiy
normalarga asoslangan xulq-atvor, estetik boy dunyoqarash, mantiqiy va
ijodiy fikrlashni tarkib toptirish nazarda tutiladi.
Ta’limning milliy yо‘naltirilganligi – ta’limning milliy tariximiz,
xalq an’analari va urf-odatlari bilan uzviy uyg‘unligi, О‘zbekiston
xalqlarining madaniyatini saqlab qolish va boyitish, ta’limni milliy
taraqqiyotning о‘ta muhim omili sifatida e’tirof etish, boshqa
xalqlarning tarixi va madaniyatini hurmatlashni ta’minlaydi.
Ta’lim va tarbiyaning uzviy bog‘liqligi har tomonlama kamol
topgan insonni shakllantirishni nazarda tutadi. Iqtidorli yoshlarni
aniqlash – ta’lim jarayonini differensiallashtirish va individuallashtirish,
iqtidorli yoshlarga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda
fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratishni
kо‘zda tutadi.
Respublikamizda olib borilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlarning
muvaffaqiyati uzluksiz ta’lim tizimining barcha turlarida ta’lim-tarbiya
jarayoni tashkil etiladigan о‘qitish prinsiplari ta’lim sohasidagi davlat
siyosatining asosiy prinsiplari va uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat
kо‘rsatish prinsiplariga qanchalik mos kelishi va ularni amaliyotga joriy
etishga safarbar etilganligiga bog‘liq. Ma’lumki, о‘qitish prinsiplari -
о‘qitish tizimining tuzilishi, mohiyati, uning qonunlari va qonuniyatlari
haqidagi,
shuningdek,
faoliyatni
tashkil
etadigan,
amaliyotni
boshqarishda namoyon bо‘ladigan bilimlar o’quv qo’llanmasi sanaladi.
41
Respublikamizdagi ijtimoiy - iqtisodiy, ma’naviy - ma’rifiy
о‘zgarishlar biologik ta’lim jarayonida ilmiylik, sistemalilik,
fundamentallik, izchillik, kо‘rgazmalilik, onglilik, mustaqillik, ijtimoiy -
iqtisodiy rivojlanishning metodologik prinsipi, nazariyani amaliyot bilan
bog‘lash, samaradorlik, tushunarlilik, mantiqiy ketma-ketlik, uzviylik,
ta’limni differensiallashtirish va individuallashtirish, individual va
guruhlarda о‘qitishni uyg‘unlashtirish, о‘qitish maqsadi, mazmuni,
vositalari va shakllarining ijtimoiy muhitga bog‘liqligi, о‘qitish maqsadi,
vositalari va natijalar birligi, baholash va о‘z-о‘zini baholash prinsipi
bilan bir qatorda, ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish
kabi prinsiplarga ham amal qilinishi zarurligini kо‘rsatdi.
Ta’limni differensiallashtirish va individuallashtirish esa о‘qitish
jarayonida individual va guruhli yondashish prinsipini talab etadi.
О‘qitish prinsiplari negizida о‘qitish qonunlari va qonuniyatlari yotadi.
О‘qitish qonunlari va qonuniyatlari о‘qitish prinsipining nazariy
asoslarini ishlab chiqishga va pedagogik faoliyat amaliyotiga qо‘llashga
zamin tayyorlaydi.
Shuni qayd etish lozimki, о‘qitish qonunlari va qonuniyatlari
uzluksiz ta’lim tizimining oldiga qо‘yilgan davlat va ijtimoiy
buyurtmalar, jamiyatning ijtimoiy hayotidagi ma’naviy - ma’rifiy
о‘zgarishlar, ta’lim - tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari, fanning
rivojlanish darajasiga bevosita bog‘liq holda о‘zgarib, yangilanib turadi.
О‘qitish prinsiplari avvalo muayyan davlatning ta’lim sohasidagi
davlat siyosatining asosiy prinsiplari, uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat
kо‘rsatish prinsiplari, sо‘ngra ta’lim tizimi oldidagi buyurtmalariga mos
kelishi, shuningdek, jamiyatda sodir bо‘layotgan ijtimoiy, iqtisodiy,
siyosiy, huquqiy, ma’naviy - ma’rifiy о‘zgarishlarni о‘zida aks ettirib
yangilanib, о‘zgarib, rivojlanib, о‘zgacha ahamiyat kasb etadigan
jarayondir. О‘qitish prinsiplari biologiyani о‘qitishning maqsadi va
vazifalariga bog‘liq holda ta’lim-tarbiya jarayonining yо‘nalishi va
pedagogik faoliyatning mazmunini belgilaydi.
О‘qitish prinsipi - didaktik kategoriya bо‘lib, u ta’lim-tarbiya
jarayonining maqsadi va vazifalariga bog‘liq holda о‘qitish qonunlari va
qonuniyatlarining amaliyotga qо‘llanish usulini belgilaydi. Agar о‘qitish
42
prinsiplari о‘qituvchi va tahsil oluvchilarning hamkorlikda о‘qitish
maqsadlariga erishish yо‘nalishini belgilasa, о‘qitish qonunlari
pedagogik jarayonning xarakterini о‘zida aks ettiradi.
Barcha jabhalarda qonunlarning maqsadi va istiqboldagi
kо‘zlangan natijasi bо‘lgani kabi о‘qitish qonunlari ham metodika
fanining mantiqiy tarkibiy qismi sanalib, pedagogik jarayonning
obyektiv, tashqi, ichki, muayyan va nisbiy bog‘lanishlarini aks ettirib,
ta’lim-tarbiya jarayonining mazmuni, metodlari, vositalari va
shakllarining uzviyligini, mazkur jarayonning ilmiy asosda tashkil
etilishi va boshqarilishi, olinajak natijalar va samaradorlikni orttirish
yо‘llarini belgilaydi.
Respublikamizda ta’lim jarayonini isloh qilish va uzluksiz ta’lim
tizimini joriy etishning ilmiy nazariy asosi sanalgan kadrlar tayyorlash
milliy dasturining ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni о‘tmishdan
olgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan tо‘la xalos etish, rivojlangan
demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga
javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini
yaratish kabi maqsadini amalga oshirish yо‘lida, shuningdek, uzluksiz
ta’lim tizimi oldidagi davlat va ijtimoiy buyurtmalari, о‘qitish prinsiplari
hisobga olingan holda biologiyani о‘qitishda quyidagi о‘qitish
qonuniyatlarini pedagogik amaliyotga qо‘llash maqsadga muvofiq deb
topildi.
1. О‘qitish maqsadi, mazmuni, vositalari va shakllarining ijtimoiy
muhitga bog‘liqligi qonuni. Mazkur qonuniyat ta’lim - tarbiya
jarayonining tarkibiy qismlarini tanlash va shakllantirishda jamiyatdagi
ijtimoiy - iqtisodiy, ma’naviy - ma’rifiy о‘zgarishlar, ijtimoiy
munosabatlarning ta’sirini о‘zida aks ettiradi. Mazkur qonuniyat ta’lim
oluvchilarda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni
shakllantirishga imkon beradi. Keyingi yillarda yuqorida qayd etilgan
fikrlar, о‘qitish maqsadi va vazifalari hisobga olingan holda biologik
ta’lim mazmuni yangilandi, ta’lim tizimi jamiyatda amalga
oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat
qurilishi jarayonlariga moslandi. О‘quv fanlari bо‘yicha davlat ta’lim
standartlari,
о‘quv
dasturlari,
darsliklar
va
о‘quv-metodik
43
qо‘llanmalarning yangi avlodi yaratildi. Kadrlar tayyorlash dasturida
о‘quv jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash
muhim vazifalardan biri etib belgilangan. Shuni nazarda tutgan holda,
biologiyani о‘qitishda pedagogik va axborot texnologiyalaridan
foydalanish yо‘llari ishlab chiqilishi zarur.
2. Tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi ta’lim qonuniyati shaxsning
tahsil olish jarayoni, bilim, faoliyat usullarini о‘zlashtirishi uning
rivojlanishiga va shaxsiy sifatlarining shakllanishiga asoslanadi. Ushbu
qonuniyat har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga imkon
beradi. Kadrlar tayyorlashning milliy modelida shaxs muhim о‘rin tutadi
va uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs, fuqaroni
shakllantirish nazarda tutiladi. О‘qituvchi biologiyani о‘qitishda ta’lim -
tarbiyaning uzviyligini ta’minlashi, о‘rganilayotgan mavzu mazmuniga
bog‘liq holda о‘quvchilarning ma’naviy - axloqiy, vatanparvarlik,
ekologik, estetik, iqtisodiy, huquqiy, jismoniy, jinsiy, mehnat va
baynalminal tarbiyasini amalga oshirishi lozim.
|
