I l l B O B
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Hozirgi adabiyotlarda «xavfsizlik» tushunchasi har xil ifodalanadi.
Shunday qilib, xavfsizlik deganda faoliyatning holati tushuniladi,
bunda ma’lum ehtimollik bilan odam salomatligiga ta’sir qiluvchi
yashirin holatdagi potentsial xavfliliklar istisno hisoblanadi.
Xavfsizlik bu - «odam-yashash muhiti» sistemasining xususiyati
boiib, odam, tabiat va moddiy resurslardan kelib chiqadigan zaraming
eng kam imkoniyati bogianish shartlarini saqlab qolishdir. Bu
obyektning himoyalanish holati hisoblanib, bunda unga moddalami,
energiya va maiumotlaming hamma oqimlarini ta’sir qilishi eng
yuqori me’voriy qiymatdan oshmaydi. Obyektlaming himoyalanishi
bo‘yicha xavfsizlik sistemalari quyidagilarga boiinadi: odamning
hayotfaoliyatida shaxsiy va jamoaviy xavfsizlik sistemasi, texnogen
xavfsizlik sistemasi, iqtisodiy xavfsizlik sistemasi, milliy xavfsizilik
sistemasi, global xavfsizlik sistemasi. Texnogen xavfsizlik sohasidagi
bir muncha muhim elementlar quyidagilardan iborat:
1 Atrof-muhitga odam va biosferaning
boshqa obyektlariga
qandaydir nomaqbul ekologik oqibatlarini ta’sir keltirmaydigan
texnogen ta’sir doirasini cheklash;
2.Sotsial-iqtisodiy omillami v a xalqaro amaliyot hamda
me’yorlami hisobga olgan holda texnogen avariyalar va falokatlaming
vujudga keltirish m a’qul va tasdiqlangan ko ‘rsatkichlaridan
oshmaydigan minimal imkon darajasining tavakkalini ta’minlash;
3 .Texnogen avariya va falokatlarda hozirgi va kelajak avlodlaming
salom atligi yom onlashuvini v a hayotning kafolatlangan
himoyasinita ’minlash.
Ko‘rib chiqilayotgan sohada texnogen
tavakkali bor doiralarda
yashovchi aholiga mavjud chora-tadbirlardan sotsial va boshqa
imtiyozlar bilan ta’minlashni, shuningdek tavakkallik uchun
«Xavfsizlik» tushunchasi, shuningdek yashash muhitining tartibga
solinganlik darajasi bilan bog‘liq. Shunday qilib, xavfsizlik bu -
mavjud tartibga solingan yashash
muhitining barqarorlik holati,
biosfera va texosferaning ishlashi, inson salomatligi va hayoti
farovonligining saqlanib qolishiga birmuncha qulaydir.
2 5
«Xavf» va «Xavfsizlik» tushunchalari butunlay qarama-qarshidir.
Bu xavflilik darajasini son jihatdan baholashga yordam beradi.
Ehtimollar nazariyasi nuqtai nazaridan xavf va xavfsizlik bir-biriga
zid boigan voqealarekanligini hisobga olgan holda ulami quyidagicha
yozish mumkin:
R(A)+R(
a
)=1,
(3.1)
Bu y erd a: R(A) - nom a’qul voqeaning vujudga kelish
ehtimoli; R(A) - qarama-qarshi (qulay) voqeaning vujudga kelish
ehtimoli.
Agar ehtimollardan biri aniq boisa, unda 3.1 ifodadan ikkinchisini
topish osonroq.
«Hayot faoliyati xavfsizligi» tushunchasini aniqlaymiz. «Hayot
faoliyati» — bu odamning kundalik faoliyati yoki mavjudlik turidir.
Bundan «hayot faoliyati xavfsizligi»- odamning yashash muhiti bilan
qulay va xavfsiz o‘zaro munosabatda boiishi to‘g‘risidagi ilmdir,
degan xulosa ham kelib chiqadi. Hayot faoliyati xavfsizligi andozali
kursi odatda uch bo‘limdan tashkil topgan boiadi:
hayot faoliyati
xavfsizligining nazariy asoslari, ishlab chiqarishdagi xavfsiz va
favqulodda holatdagi xavfsizlik. Hayot faoliyati xavfsizligi - fizika,
kimyo, biologiya, meditsina va turli texnik fanlar qonunlariga
asoslangan kompleks fandir. Bu yerda har
xil matematik usullar va
birinchi navbatda matematik modellashtirishdan keng foydalaniladi.
Hayot faoliyati xavfsiligining maqsadi va tarkibi odamning
butun h ayoti davrida, faoliyatining hamma bosqichlarida o ‘ta
qulay sharoitlarni ushlab turishdan, odam va uning yashash
muhitiga t a ’sir qiluvchi nomaqbul omillarni m e’yoriy
ruxsat
etilgan darajada bo‘lishini ta’minlashdaniboratdir. Hayot faoliyati
xavfsizligining ilmiy asosi, yashash muhitining elementlari bilan
kafolatlanuvchi xavfiiliklaming identifikatsiyalovchi usullarini
ishlab chiqish va aazariy tahlil qilish, shuningdek ulami son
jihatdan baholashdan iboratdir. K o‘rib
chiqilayotgan fanning
amaliy vazifalariga odam va yashash muhitining himoyalash
p rin s ip la rin i tanlash, shuningdek ular asosida odam va u
yashayotgan muhitni nomaqbul omillardan himoyalash vositalari
va usullarini ishlab chiqishni kiritish mumkin. Bundan tashqari
«hayot fa o liy a ti xavfsizligi» kursida xavfsizlikka erishish
2 6
prinsiplaridan, uning usul v a vositalaridan
kelib chiqqan holda
yashash muhitiga q u la y h o la tn i ta ’minlash masalalari ko‘rib
chiqiladi.
