75
V B O‘ l I m
XIX ASRNING IKKINchI yARmI – XX ASR
BOShlARIDA QORAQAlPOQlAR
21-§. XIX ASRNING IKKINchI yARmI – XX ASR
BOShlARIDA QORAQAlPOQlARNING hUDUDIy
JOylAShUVI VA IJTImOIy hAyOTI
Tarixan qoraqalpoqlar Ural, so‘ngra Volga bo‘y la-
rida, Orol atrofi hamda Sirdaryoning quyi havza-
lari etaklarida yashab kelganlar. Ularning ko‘chib
yashashlariga ko‘proq tashqi omillar sabab bo‘ldi. Nihoyat, ular XIX asr
boshlarida quyi Amudaryo havzasi, Orolning janub va janubi g‘arb to mon-
larida muqim hayot tarziga o‘ta boshladilar. Qoraqalpoqlar goh qozoq-
lar, goh turkmanlar hujumlariga uchrab, buning oqibatida Xiva xonligi
fuqaroligiga o‘tdilar. Quyi Amudaryoning katta cho‘l va suv chiqmagan
cho‘lga tutash sho‘rxok yerlarini ular o‘zlarining mashaqqatli mehnati
evaziga o‘zlashtirdilar. O‘troq hayotga o‘ta boshlagach, dehqonchilik bi-
lan shug‘ullanish qoraqalpoq lar hayo tida asosiy o‘rinni egallay boshladi.
Shunday bo‘lsa-da, chorvachilik ham qoraqalpoqlar hayotida yetakchi
sohalardan biri bo‘lib qolaverdi.
XIX asr o‘rtalarida qoraqalpoqlar Xiva xonligi hukmronligi ostida
bo‘lib, ular Amudaryoning har ikkala qirg‘og‘ida va Orol dengiziga qu-
yiladigan yer larda yashagan. Ularning soni o‘sha vaqtda taxminan 100
ming nafardan osh magan. Qoraqalpoqlarga berilgan yerlar xonlik mulki
sanalgan, ular bu yerlar uchun soliqlar to‘laganlar. Har xil majburiyat-
larni bajarganlar.
Qoraqalpoqlar urug‘larga bo‘lingan, ularda yerdan
foydalanish jamoa tariqasida kechar edi. Urug‘-
lar sug‘orish kanallari qazilishi uchun mas’ul
bo‘lishgan. Chorva xususiy mulk bo‘lgani bois unga urug‘ tam g‘asi uri-
lar va jamoa yaylovlarida boqilar edi. Qoraqalpoqlarning har bir ovul
aholisi bitta urug‘ga mansub edi. Qoraqalpoqlarni boshqarish qulayroq
bo‘lishi uchun Muhammad Rahimxon I «Qoraqalpoq ulusi»ni shakllan-
tirdi, barcha qoraqalpoq jamoalari ana shu ulusga kirgan. Ulusni boshqa-
rish xonning ixtiyorida edi. Urug‘lar va qabilalar ancha yirik guruhlarga
birlashtirilib, ularni boshqarish uchun xon saroyining oliy amaldorlari –
