73
20-§. mIllIy-OZODlIK hARAKATlARINING AhAmIyATI
XIX asrning ikkinchi yarmidagi milliy-ozodlik
ha rakatlari Turkiston o‘lkasining podsho huku-
mati tomonidan istilochilik yo‘li bilan bosib olin-
ganligini yana bir karra isbotladi. Istilo qilingan
hududlar imperiyaning tarkibiga mustamlaka sifatida kiritilib, bu yerlar-
da imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini birinchi
o‘ringa qo‘ydi. O‘lka arzon xomashyo bazasiga, Rossiyada tayyorlangan
mahsulotlar uchun tayyor bozorga, uning aholisi esa arzon ishchi kuchi-
ga aylandi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston o‘lkasida olib borilgan milliy-
ozodlik harakatlari mahalliy aholining turli ko‘rinishlardagi chiqishlarida
o‘z aksini topdi. Bularga asosiy sabab soliq va majburiyatlarning og‘irligi,
mahalliy boshqaruv vakillarining sotqinlarcha podsho ma’murlariga xiz-
mat qilishi, Rossiya o‘lkalaridan ko‘chirib keltirilgan aholiga yangi ekin
maydonlarining bo‘lib berilishi, narx-navolarning oshib ketganligi, tur-
mush sharoitlarining yomonligi kabi holatlar tufayli ro‘y berdi. Bundan
tashqari mahalliy aholi uchun tibbiy xizmat ko‘rsatishning yo‘qligi, yan-
gi ishlab chiqarish va texnologiyalarning faqat imperiya manfaatlariga
xizmat qilishi ham tub joy aholi vakillarining ommaviy ravishdagi noro-
zilik chiqishlarida ishtirok etishi ga olib kelgan edi.
XIX asrning o‘rtalaridan boshlangan milliy-ozodlik harakatlari
o‘lkaning turli hududlarida to‘xtovsiz tarzda davom etdi.
Bu davrda bo‘lib o‘tgan milliy-ozodlik harakatlarining aksariyati
ma’lum bir hududlarga tegishli bo‘lsa-da, uning aks sadosi butun o‘lka
bo‘ylab tarqaldi. Har bir qo‘zg‘olon boshqa joylarda ham norozilik chi-
qishlarining ko‘tarilishiga hamda u yerdagi aholini ozodlik uchun mus-
tamlakachilarga qarshi kurash olib borishiga ruhan ta’sir ko‘rsatdi.
Qo‘zg‘olonlar bostirilgani bilan uning ishtirokchilari o‘lkaning turli
hu dudlariga qochib borib, o‘z harakatlarini davom ettirdilar.
XIX asrning ikkinchi yarmida bo‘lgan milliy-
ozodlik hara katlarida o‘lka xalqlarining deyarli
barchasidan vakillar ishtirok etganligi bilan aha-
miyatga ega. Shu bilan birga qo‘zg‘olonlarda aholining turli tabaqa va-
killari, ya’ni dehqonlar, hunarmandlar, din ulamolari, qishloq oqsoqolla-
ri, mingboshilar, qozilar va hatto katta mulk egalari, savdogarlar ishtirok
etganlar.
