2.3. 3-chizma.
Qisqa to’lqinli pech
Muzlatgich
2.3. 4-chizma.
2.3. 5-chizma. Elektr plitasi
43
2.3. 7-chizma.
Mavzu: Amaliy mashg’ulot: kartoshka bo’tqasini tayyorlash.
Darsning maqsadlari :
Ta’limiy:O‘quvchilarga kartoshka bo‘tqasini tayyorlash haqida tushunchalar
berish.
Tarbiyaviy: O‘quvchilarga kartoshka bo‘tqasini tayyorlash uchun zaruriy
xom ashyolarni miqdorini hisoblash va tayyorlab olish qoidalarini o‘rgatish.
Rivojlantiruvchi: O‘quvchilarga kartoshka bo‘tqasi tayyorlash usullari
haqida ma‘lumotlar berish.
Dars shakli: nazariy,amaliy.
Dars uslubi: ko‘rgazmali,og‘zaki.
Darsning jihozi: Albomlar,rasmlar,uy ro‘zg‘or ensiklopediyasi.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism. a)Salomlashish,o‘quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekshirish,davomatni aniqlash,o‘tilgan mavzu yuzasidan savol-javob
o‘tkazish.
O’tilgan mavzuni so’rash.
1.Pazandachilikda qanday elektr plitalaridan foydalaniladi?
2.Xolodilnikning vazifasi?
44
Sabzovot va qo’ziqorinlardan tayyorlangan taom va garnirlar.
Sabzavot taomlari inson hayoti uchun zarur bo‘lgan darmondorilar,
uglevodlar, mineral moddalar, organik kislotalarga boy bo‘lganligi uchun
qadrlanadi. Tarkibidagi to‘qimalar va bakterotsid mahsulot (fitonsidlar) taom hazm
bo‘lishida ijobiy rol o‘ynaydi. Sabzavotlarda, ayniqsa, ko‘katlar tarkibida skleroz
kasalligining oldini oluvchi moddalar ko‘p bo‘ladi. Sabzavot oqsillari to‘laqonli
hisoblanmaydi, lekin go‘sht, baliq mahsulotlari bilan tayyorlanib, iste‘mol qilinsa,
biologik ozuqalik ahamiyati yanada oshadi.
Sabzavotlardan alohida iste‘mol uchun yoki go‘shtli, baliqli va boshqa
taomlar uchun garnir tayyorlanadi. Issiq ishlov berish usullariga qarab sabzavot
taomlari pishirilgan, oz suvda pishirilgan, qovurilgan, dimlangan, duxovkada
qizdirilgan bo‘ladi. Taom tayyorlash uchun mo‘ljallangan sabzavotlar mexanik
ishlovdan o‘tgan zahoti darrov issiq ishlovga jo‘natilishi kerak, aksincha u so‘lib,
tarkibidagi C darmondori parchalanadi. Issiq ishlov berish natijasida
sabzavotlarning tarkibida quyidagi o‘zgarishlar ro‘y beradi:
1. Xom sabzavotlarda o‘simlik to‘qimalari o‘zaro bir-biri bilan protopektin
mahsuloti yordamida birlashib turadi. Issiqlik va ma‘lum darajadagi suyuqlik
ta‘sirida protopektin erib, suyuqlik miqdoriga ma‘lum darajada o‘tib pektinga
aylanadi. Shu sababdan sabzavot tarkibidagi to‘qimalarning o‘zaro birlashish
xususiyati buzilib, sabzavotda yumshash xususiyati ro‘y beradi. Bunda
protopektinning turg‘unlik darajasiga qarab sabzavotga issiqlik ta‘sir etish vaqti
har xil bo‘ladi. Ishqorli sharoitda protopektinning pektinga aylanishi kechikadi,
shu sababli issiqlik ta‘sir etish vaqti ham uzayadi.
2. Sabzavot tarkibidagi kraxmal kleysterlanadi. Kraxmal donachalar sabzavot
tarkibidagi suyuqlik va 55-70°C haroratda sabzavot tarkibidagi suvni shimib
dildiroq ko‘rinishga, ya‘ni kleyster holatiga kiradi.
3. Kraxmal 120°C dan yuqori darajada qizdirilsa, dekstrinlanish hodisasi ro‘y
beradi. Bu holatning ro‘y berishini kuzatilganda kraxmal parchalanib, suvda
eruvchi qo‘ng‘ir rangdagi pirodekstringa aylanganini ko‘ramiz. Shu sababdan
45
tarkibida kraxmal bo‘lgan sabzavotlarni qovurishda ularning sirtida qizg‘ish qobiq
paydo bo‘ladi.
4. Sabzavotlar tarkibida shakar moddasi issiqlik ta‘sirida parchalanib-
karamellashadi va to‘q rangli karmelen, karmelan va boshqa mahsulotlar hosil
bo‘ladi. Karamellashish oqibatida sabzavot tarkibidagi shakar kamayib, yuzida
qizg‘ish qobiq paydo bo‘ladi.
5. Sabzavotlarga issiq ishlov berish davrida melanoidinlanish reaksiyasi ro‘y
beradi. Bunda oddiy shakar mahsulotlari azotli mahsulotlar bilan issiqlik ta‘sirida
reaksiyaga kirishib, sarg‘ishdan to qoramtir ranggacha bo‘lgan mahsulot ya‘ni
melanoidin hosil bo‘ladi. U sabzavot yuzida qovurilgan qobiq paydo bo‘lishida
muhim rol o‘ynaydi.
6. Sabzavotlarning rangi ular tarkibidagi bo‘yovchi moddalarga bog‘liq
bo‘ladi. Sabzavotlardagi ko‘k rang (shovul, ismaloq, salat bargi, ko‘k no‘xat va
boshqalar) ular tarkibidagi xlorofillga bog‘liq. Issiq ishlov ta‘sirida to‘qima
tarkibidagi organik ishqorlar xlorofill bilan reaksiyaga kirishib to‘q ko‘k yoki kul
rangga kiradi. Ko‘k sabzavotlar tarkibidagi tez bug‘lanuvchi organik ishqorlarga
to‘g‘ri ta‘sir qilinsa, ko‘kat rangini biroz saqlab qolsa bo‘ladi. Buning uchun
qaynab turgan suvga ko‘k sabzavot solinganda, ishqor tez bug‘lanib, sabzavot
rangi ma‘lum darajada saqlanishiga yordam beradi.
Sariq, pushti, qizil rangli sabzavotlar (sabzi, sholg‘om, qovoq, pomidor, qizil
garimdori) tarkibida karafmoid bo‘yovchi moddasi bo‘ladi. Ular issiq ishlovda
ham, ishqorli sharoitlarda ham o‘z xususiyatini saqlab qoladi. Karatinoidlar suvda
erimaydi, aksincha, yog‘da ma‘lum darajada erishi mumkin. Shu sababli
sabzavotlarni jazlashda yog‘ga o‘tgan karatinoid yog‘ rangini pushti yoki och
qizg"ish rangga bo‘yaydi.
Qizilcha tarkibida bo‘yovchi antotsian moddalari bo‘lib, u ikki xil - purpur
(vitamin) va sariq pigmentlardan iborat. Sariq pigment issiq ishlovga ancha
bardoshli, purpur pigmenti esa issiqlik ta‘sirida tez parchalanish xususiyatiga ega
bo‘ladi. Ishqorli sharoitda antotsianlar o‘z xususiyatini yaxshi saqlab qoladi. Shu
sababli qizilchani pishirish jarayonida limon ishqori yoki sirka qo‘shiladi.
46
Sabzavot tarkibidagi oq, sarg‘ish rang flavon pigmentlariga bog‘liq bo‘lib,
shu sababdan karam va kartoshka pishirilganda issiq ishlovda gidrolizga uchrab
sarg‘ish rangga kiradi. Flavonlar temir tuzlari bilan reaksiyaga kirishib qoramtir
rangga kirishi mumkin.
7. Sabzavotlarga issiq ishlov berilganda ularning hajmi kamayadi. Bu hodisa
sabzavot turi, kesilish shakli, issiq ishlov turi bilan uzviy bog‘liqdir.
8. Darmondorilar (C darmondoridan tashqari) issiq ishlovga chidamli bo‘lib,
deyarli o‘zgarmaydi. Suvda eruvchi darmondorilar issiq ishlovda ma‘lum darajada
suyuqlikka o‘tadi. Shu sababli sabzavot qaynatilgan suyuqlikni suyuq osh, sardak
tayyorlashda ishlatish maqsadga muvofiq. C darmondorisi, askorbin ishqori
chidamsiz bo‘lib, issiq ishlov berilganda tez parchalanadi. Uni saqlab qolish uchun
tozalangan, to‘g‘ralgan sabzavotlar uzoq muddat saqlanmasligi, sabzavot
solinganda oksidlanmaydigan idishdan foydalanish, qaynab turgan suyuqlikka
ularning pishish xususiyatini hisobga olib ketma-ket solish, qopqoq yopilgan holda
pishirish, pishirishda ularni aralashtiravermaslik, sezilarli darajada ko‘p
qaynatmaslik, issiq ishlov berish vaqtiga rioya qilish, tayyor taomni issiq holda
uzoq vaqt saqlamaslik kerak bo‘ladi. Sabzavotlarga issiq ishlov berish jarayonida
ishqorli muhit C darmondorisining saqlanishiga ta‘sir ko‘rsatadi. Bug‘da va yog‘da
qovurib ishlov berishda bu darmondori ko‘proq saqlanadi, chunki yog‘
sabzavotning kislorod bilan ta‘sirlanishiga yo‘l qo‘ymaydi.
| 