Nazorat savollari
1.
Porshen qiziganda silindrda qadalishni oldini olish uchun qanday
konstruksiya qo‘llanilganh
2. Krivoship – shatun mexanizmining asosiy detallari qanday
materiallardan tayyorlanganh
topshiriqlar
1. Krivoship – shatun mexanizmining turlarini o‘rganish.
220
8-mavzu: Gaz taqsimlash mexanizmining vazifasi.
Mexanizmning
turlari.
Reja:
1.Gaz taqsimlash mexanizmi haqida umuiy ma’lumot.
2. Mexanizmning turlari
3.Gaz taqsimlash mexanizm detallari
Gaz taqsimlash mexanizmi dvigatel silindrida ish jarayonni o‘tishiga qarab
unga yonuvchi aralashma (benzinli dvigatellarda) yoki havo (dizellarda) kiritish va
ishlatilgan gazlarni chiqarish uchun xizmat qiladL To‘rt taktli dvigatellarda asosan
klapanli gaz taqsimlash mexanizmi qo‘llaniladi. Bunday mexanizmlar
klapanlarning silindrga nisbatan joylashuviga qarab, pastda (silindrlar blokining
yon tomonida 20 a-rasm) yoki yuqorida (silindrlar kallagida 20 b-rasm)
joylashgan klapanli gaz taqsimlash mexanizimlariga bo‘linadi.
Yonuvchi aralashma yoki havoni silindrga kirituvchi klapanlar kiritish,
ishlatilgan gazlarni silindrdan tashqariga chiqaradiganlari esa chiqarish klapanlari
deyiladi. Ko‘pchilik avtomobil dvigatellarida har bir silindrda bitta kiritish va bitta
chiqarish klapani bo‘ladi. Ayrim dvigatellarida har bir silindra uchtadan (ikkita
kiritish va bitta chiqarish) yoki to‘rttadan (ikkita kiritish va ikkita chiqarish)
klapanlar o‘rnatiladi.
To‘rt taktli dvigatelning ish sikli davomida uning tirsakli vali ikki marta
aylanganda har bir klapan bir martadan ochilishi lozim. Demak, tirsakli val ikki
marta aylanganda dvigatelning taqsimlash vali bir marta aylanishi kerak. Shuning
uchun ular orasidagi uzatish soni 2:1 ga teng.
221
Klapanlari pastda (silindrlar blokida) joylashgan gaz taqsimlash
mexanizmida (20 a-rasm) klapan 5 silindrlar blokining yon tomonida joylashadi.
Bu turdagi mexanizm quyidagi detallardan iborat: taqsimlash vali tishli g‘ildiragi
1 bilan, klapanlar 5, klapanlarni yo‘naltiruvchi vtulkalar, klapan purjinasi 7 va
tayanch shayba 8, turtkich 9, rostlash bolti 4 qotiruvchi gaykasi bilan, suxariklar
hamda klapanlar kallagining joylashishiga mo‘ljallangan o‘rindiq 6 lardan tashkil
topgan.
Tirsakli val 3 aylanma harakatni tishli g‘ildiraklar 2 va 1 orqali taqsimlash
valiga uzatadi. Taqsimlash vali aylanganda uning mushtchasi 10 turtkich 9 ga
tiralib, uni tepaga ko‘taradi. Turtkichning rostlash bolti 4 klapan 5 sterjenining
tubiga tegib, uni yuqoriga ko‘taradi, natijada, klapan kallagi o‘z o‘rindig‘idan 6
tepaga siljib ochiladi. Klapan ko‘tarilganida prujina 7 siqiladi. Silindr yangi zarad
(yonuvchi aralashma yoki havo) bilan to‘ldirilgandan yoki ishlatilgan gazlar
chiqarilgandan so‘ng mushtcha turtkich tubidan chiqadi va purjina o‘z kuchi bilan
klapanni avvalgi holatiga qaytaradi, natijada klapan kallagi o‘z o‘rindig‘iga jips
joylashadi. Klapanning jips o‘rnashishini ta’minlash uchun, yig‘ishdan oldin uni
o‘rindig‘iga tirab aylanma harakat bilan ishqalanadi (pritirka). Shunda ularning
ishlaydigan konus yuzalari bir- biriga yaxshi jipslashadi.
Klapanlari yuqorida joylashgan gaz taqsimlash mexanizmi
(20b- rasm)
o‘zining afzalliklari tufayli, konstruksiyasining birmuncha murakkabligidan qat’i
nazar (klapanlari pastda joylashganga nisbatan) deyarli barcha zamonaviy
avtomobil dvigatellarida qo‘llaniladi. Bunda yonish kamerasi ixcham, siqish
20-rasm.
Gaz tasimlash mexanizmining sxemalari:
a-klapanni pastda joylashgan; b-klapanni yuqorida joylashgan; 1 va 2-tishli
g‘ildiraklar; 3-tirsakli val: 4-rostlash boltlari; 5-klapanlar; 6-o‘rindiqlar; 7-prujina; 8-
tayanch shayba; 9-turtkich; 10-mushtcha; 11-koromislo; 12-koromislo o‘qi;
13-kronshteyn; 14-shtanga.
222
darajasi va silindrni yonuvchi aralashma bilan to‘ldirish koeffitsiyenti nisbatan
yuqori bo‘ladi. Bu omillar avtomobil dvigatelining quvvati va yonilg‘i
tejamkorligini birmuncha oshiradi. Bunday gaz taqsimlash mexanizmi quyidagi
detallardan tashkil topgan:
Taqsimlash vali bilan uning tishli g‘ildiragi, koromislolar 11 bilan uning
o‘qi 12, klapanlar 5, mahkamlovchi detallari bilan birga klapan prujinalari va
yo‘naltiruvchi vtulkalaridan tuzilgan.
Bu mexanizm quyidagicha ishlaydi: taqsimlash vali aylanganda uning
mushtchasi turtkichga tiralib, uni shtanga 14 bilan birgalikda yuqoriga ko‘taradi.
Harakat shtanga orqali, koromisloning 11 ketingi uchiga burab kiritilgan boltga 4
o‘tadi va koromislo o‘z o‘qida buriladi. Burilishi natijasida ikki yelkali
koromisloning bir uchi klapan 5 sterjeniga tiralib uni pastga suradi, klapan
prujinasi siqiladi, natijada klapan o‘z o‘rindig‘idan siljiydi va yangi zarad
(yonuvchi aralashma yoki havo) keladigan yoki ishlatilgan gazlar chiqib ketadigan
kanal ochiladi. Klapan to‘la ochilgan payt turtkichning tubi mushtchaning eng
yuqorigi qismida turgan holatiga to‘g‘ri keladi. Taqsimlash vali burilgan
Klapan esa prujina ta’sirida yuqoriga surilib avvalgi vaziyatini egallaydi,
ya’ni uning kallagi o‘z o‘rindig‘iga jips o‘rnashadi. Klapanlari yuqorida
joylashgan mexanizmda taqsimlash valining, o‘rnatilish joyiga qarab ular
silindrlar blokida joylashgan yoki silindrlar bloki kallagida joylashgan bo‘lishi
mumkin. Klapanlari va gaz taqsimlash valining dvigatelda turlicha joylashtirish
usullarining sxemalari 21-rasmda ko‘rsatilgan.
223
21-rasm.
Gaz tasimlash mexanizmi detallarning joylashtirish
usullariga oid sxemalar:
a-klapanlari va taqsimlash vali pastda-silindrlar blokida joylashgan; b-
klapanlari yuqorida-silindrlar blokining kallagida, taqsimlash vali pastda-
silindrlar blokida joylashgan; v va g - klapanlari va taqsimlash vali yuqorida -
silindrlar blokining kallagida joylashgan; 1-taqsimlash valining mushtchasi; 2-
turtkich; 3-rostlash bolti;lapan; 5-prujina; 6-kiritish kanali; 7 va 8 -tishli
g‘ildiraklar; 9-shtanga; 10-koromislo; 11-koromislo o‘qi; 12-taqsimlash
valining yuritmasi; 13-tishli shkiv yoki zanjir; 14-rostlovchi shayba.
Klapanlar yuqori harorat sharoitida ishlaydi. Qizigan dvigatelda klapanning
o‘z o‘rindig‘iga jips o‘rnashishi ishonchli bo‘lishi uchun klapan sterjeni bilan
koromislo 10 (20 b, v-rasm) yoki turtkich 2 (21a- rasm) oralig‘ida katta bo‘lmagan
(A=0,15....0,30 mm) tirqish nazarda tutilishi lozim. Chunki klapanlarning qizishi
natijasida ularning sterjeni uzayadi. Shunda, agar tirqish bo‘lmasa, klapanning
qizigan sterjeni koromisloga tiralib qolib yuqoriga emas pastga, kallagi tomon
uzayadi. Natijada klapanning kallagi o‘z o‘rindig‘iga jips o‘rnashmasdan dvigatel
ish jarayonining normal o‘tishini buzilishiga olib keladi. Ya’ni, ayniqsa ish yo‘li
taktida yuqori harorat va bosimga ega gazlar to‘liqligicha porshenga ta’sir
etmasdan qisman ochiq qolgan klapan orqali tashqariga chiqa boshlaydi. Buning
oqibatida klapanning ishchi yuzasi kuyadi, dvigatel quvvati pasayadi. Tirqish
me’yoridan katta bo‘lsa klapanning ochiqlik davrining qisqarishi hisobiga bunda
ham dvigatelning quvvati pasayadi, uning ishlashida o‘ziga xos shovqin (taqillash)
kuzatiladi.
«Issiqliq»
deb nomlangan bu tirqishni rostlash uchun taqsimlash
mexanizmi yuritmasida rostlovchi bolt va qotiruvchi gayka o‘rnatilgan.
Ayrim zamonaviy avtomobil dvigatellari gaz taqsimlash mexa- nizmining
yuritmasida «gidrokompensator» deb nomlangan tuzilma qo‘llash bilan klapanlar
tirqishsiz
o‘rnatilgan. Bunday konstruksiyani qo‘llash gaz taqsimlash
mexanizmining shovqinsiz ishlashini ta’minlaydi. Shuningdek, texnik qarovda
tirqishni rostlash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar qisqaradi. Gidrokompensatorni
yuritmada joylashtirish usullari turlicha bo‘lishi mumkin.
Neksiya avtomobilining S2 rusumli dvigatelida gidrokompensator turtkich
ichida joylashtirilgan bo‘lib, u dvigatelning moylash tizimi bilan bog‘langan
g
)
v)
|
