PEDAGOGIKA
2017, 6-son
120
Terminlar amalda qо‘llanadigan nazariy ma’lumot unsuri –
qoidalarda mavjud
bо‘ladi, qoidaning mazmun-mohiyatini anglash uchun esa ularni bilish shart.
Boshqacha aytganda, terminlar nutq о‘stirish uchun bevosita emas,
balki
bilvosita xizmat qiladi. Terminlarning mohiyati esa ta’riflar yordamida
anglashiladi. О‘quvchi terminning ma’nosini bilmagan yoki unutgan taqdirda
ta’rif kо‘makka keladi.
Odam hayoti mobaynida kо‘plab terminlarni bilib oladi, nutqida ishlatadi.
Masalan, haydovchi mashina qismlarini о‘z nomi bilan ataydi: karbyurator,
tirsakli val, rul, pedal,
svecha va hokazo, lekin ushbu nomlarni izohlaydigan
ta’riflarga deyarli murojaat etmaydi. Shifokor ham о‘z sohasining terminlarini
nutqida ishlatadi: qon bosimi, zotiljam, qabziyat, gripp va hokazo. U ham ushbu
terminlarning ta’riflariga murojaat etmaydi. Tilshunos
olim nutqida lingvistik
terminlar faol. Unga ham ushbu terminlarning ta’riflari zarur bо‘lmaydi. Demak,
terminlarning ma’nosi anglanib, о‘zlashgandan keyin ta’riflar о‘z-о‘zidan
iste’moldan tushib qoladi.
Ona tili darslarida ta’riflarga kо‘p vaqt ajratmaslik zarurligi haqidagi
M. Mirmaxsudovaning nomzodlik
dissertatsiyasida ham
1
, T. Yusupovaning
monografiyasida ham yoritilgan
2
. Shuning uchun ta’riflarni о‘zlashtirish yо‘lida
ularga kо‘p vaqt ajratmaslik, kо‘p kuch sarflamaslik qay daraja bilan о‘lchanishi,
belgilanishi kerakligi muhim metodik muammo hisoblanadi.
Tajribalarning kо‘rsatishicha, ta’rifning dastlabki va
asosiy vazifasi termin-
tushunchaga izoh berish bо‘lgach, termin anglangandan keyin ta’rifga ehtiyoj
qolmaydi. Faqatgina termin-tushunchaning ma’nosi unutilgan taqdirdagina unga
murojaat qilish zaruriyati tug‘iladi, xolos.
Termin-tushunchani ta’rif yordamida mustahkamlashda “Ot deb nimaga
aytiladi?”, “Narsa-buyum va shaxsni bildirgan sо‘z nima deb ataladi?” kabi
savollardan
foydalaniladi.
Bunday
savollarning
asl
maqsadi
ta’rifni
mustahkamlab, о‘quvchilar nutqiga
va ongiga singdirish emas, balki termin-
tushuncha bilan u atalayotgan real voqelik hodisasi о‘rtasida assotsiativ
1
Мирмахсудова М. Ўқувчилар нутқини такомиллаштиришда грамматик терминлардан
фойдаланишнинг лингвометодик асослари (5-7-синф она тили дарслари мисолида).
пед. фан. номз. ...дисс. – Тошкент: 2004. – Б. 160.
2
Юсупова Т. А. Синтаксисни морфологияни такрорлаш билан боғлаб ўрганиш методикаси
(5- ва 8-синф она тили дарслари мисолида). – Тошкент: Фан ва технология, 2008. – Б. 176.
