PEDAGOGIKA
2017, 6-son
33
dinamik
qonuniyatlarning
o‘zaro
bog‘liqlik
muammosi,
makroskopik
moddalarning xossalari va ularga taalluqli fizik qonuniyatlar, ularni tashkil qilgan
zarralar ehtimollar nazariyasi va matematik statistika qonunlariga bo‘ysunadi
deb qaraladi.
Maksvell, Bolsman va Gibbslar tomonidan jismlarning termodinamik
funksiyalarini tashkil qilgan zarralarning mikroskopik xossalaridan foydalanib
aniqlash masalasi qo‘yilgan. Shuningdek statistik tasnifga ega bo‘lib, ma’lum
darajada hal qilingan va tushuntirilgan. Bu masalalarning izchillik bilan hal
qilinishi dastlab gazlar molekular-kinetik nazariyasining paydo bo‘lishi va
rivojlanishiga, keyinchalik esa alohida fan – statistik fizikaning yaratilishiga olib
kelgan
1
.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, zamonaviy fizikaning deyarli barcha
sohalariga singib ketgan statistik qonuniyatlar dinamik qonuniyatlarning
hukmronlik davrida yuzaga kelgan.
Nemis fizigi Kronig tomonidan statistik metod asosida yotuvchi ehtimoliy-
statistik g‘oya va tushunchalarni ishlatish zarurligi to‘g‘risidagi fikr aytilgan. U
molekulalarning harakatini tavsiflab: “Alohida
molekulaning harakat yo‘li
shunchalik tartibsizki, uni hisoblashning iloji yo‘q, ammo ehtimollar
nazariyasining qonuniyatlarini qo‘llab, tartibsizlikni tartibga keltirish mumkin”, -
degan fikrni aytgan, lekin unga e’tibor berilmagan
2
.
Gazlar kinetik nazariyasining batafsil bayoni – Klauziusga tegishli, u
birinchi bo‘lib tartibsizlik g‘oyasidan ideal gaz tushunchasini va o‘rtacha tezlik
tushunchasidan foydalanib o‘rtacha erkin yugurish yo‘li, o‘rtacha to‘qnashishlar
soni hamda boshqa tushunchalarni kiritgan, lekin uning ishlarida statistik
tasavvurlar yangi fizik konsepsiya ko‘rinishida emas, balki matematik usul
sifatida qo‘llanilgan. Klauzius ishlarining qisqacha bayoni nihoyasida o‘qitish
metodikasi uchun muhim bo‘lgan quyidagi ijobiy fikrga diqqatni jalb qilish lozim.
Gazlar kinetik nazariyasi va termodinamikaning bir vaqtda yuzaga kelishi
tasodifiy emas. Klauziusning fikricha, uning termodinamikaga taalluqli ishlari
asosida issiqlik tabiatiga taalluqli taxminlar yotadi. Klauzius termodinamikaga
tegishli “Issiqlikning harakat kuchlari va ulardan kelib chiqadigan issiqlik
1
