PEDAGOGIKA
2017, 6-son
34
ta’limotiga tegishli qonunlar haqida”gi ishida issiqlik
moddani tashkil qilgan
mayda zarralarning harakati bilan bog‘liq degan farazni ilgari surgan. Bunday
farazdan D. Djoul va V. Tomsonlar ham foydalanishgan. Jumladan, V.
Tomson
termodinamikaga taalluqli dastlabki ishlarining birida issiqlikni mexanik
effektning dinamik shakli deb qarab, sabab va oqibat orasidagi mavjud bo‘lgan
ekvivalentlik mexanik ish va issiqlik orasida ham bo‘lishi kerak, degan fikrni ilgari
surgan.
Shunday qilib, termodinamikaning asoschilari o‘zlarining dastlabki
ishlarida moddalarning molekular tuzilishi haqidagi tasavvurni asos qilib
olishgan
1
.
Statistik tasavvurlarning keyingi taraqqiyoti
Maksvell va Bolsmanlarga
taalluqlidir. Aynan Maksvell fizikaga statistik qonuniyatni yangi qonuniyat
sifatida kiritgan. Uning fikricha, statistik metod
bizning hozirgi bilimimiz
darajasida real jismlarning xossalarini o‘rganishdagi yagona samarador
metoddir
2
.
Maksvell statistik qonuniyatni tabiatning fundamental qonunlari deb
qarash kerakligini aytadi. U 1859-yili birinchi bo‘lib gaz molekulalarining tezliklar
bo‘yicha taqsimlanish qonunini topdi hamda eng ehtimoliy
tezlik tushunchasini
kiritdi. Maksvellning asosiy faraziga ko‘ra, gaz molekulalari orasidagi ko‘p sonli
to‘qnashishlar, ayrim olimlar o‘ylagandek, molekulalar tezligining tenglashishiga
emas, balki ma’lum ehtimollik bilan uchraydigan tezliklarning taqsimotiga olib
keladi
3
. Har qanday boshqa taqsimotlar vaqt o‘tishi
bilan intiladigan yagona
muvozanatli taqsimotning mavjudligi uzoq vaqtgacha qat’iy isbotlanmasdan,
ko‘p sonli tortishuvlarga sabab bo‘lgan, ammo fizik sistemalarning makroskopik
xossalarini hisoblashda asosiy deb qaraladigan Maksvell taqsimotiga suyangan
statistik fizikaning kuchli metodlari yutug‘i hamda bevosita o‘tkazilgan
tajriba
natijalari yuqoridagi gipotezaning tog‘ri ekanligini tasdiqladi.
XIX asrda statistik fizikaning yaratilishiga Bolsman ulkan hissa qo‘shib,
Maksvell taqsimotini potensial maydondagi gaz uchun umumlashtirgan issiqlik
sig‘imi nazariyasini rivojlantirgan. Bolsmanning asosiy xizmatlaridan biri
1
