6
xayosizlik, ichkilikbozlik, kadimiy merosimizdan nafratlanish asosida kurilgan «yangi axlok»
zurlab targib kilinadi. Bu «ovrupacha odob»ning samaralasini, xalkimiz boshiga solgan
kulfatlarini, ma’naviyatimizga yetkazgan zararlarini bugun xammamiz kurib turibmiz.
Sharkona odob ming yillar mobaynida islomiy tarbiya koidalari asosida tarkib topib,
takomillashib borganligi tarixdan ma’lum. Chunonchi, Kur’oni
karim oyatlari mazmuni,
Paygambar alayxissalom xadislari, shark allomalari va faylasuflarining kitoblari
tarbiyamizning manbai bulib xizmat kilgan. Islomiy tarbiya musulmonlar xayotining barcha
kirralarini, xatto mayda jixatlarigacha kamrab olgan. U gudaklarni emizishdan tortib, kanday
kiyintirishgacha, ovkatlanish odobidan tortib, kucha-kuyda, kattalar koshida uzini kanday
tutish lozimligigacha barcha jixatlarni uz ichiga olgan. eng asosiysi, islomiy odob
farzandlarning xalol, pok, mexnatkash,
ilmga intiluvchi, kattalarni, ayniksa, ota-onani
xurmatlash ruxida tarbiyalashni shart kilib kuygan.
Janobi Rasulullox xadislarida: «Farzandlaringizni izzat-ikrom kilish bilan birga axlok-
odobini xam yaxshilanganlar!», «Xech bir ota uz farzandiga xulku odobdan buyukrok meros
bera olmaydi», deyilgan. Yana bir xadisda esa: «Mumin kishiga berilgan narsalarning eng
yaxshisi chiroyli xulkdir», deyilgani bejiz emas. Bobokalonlarimiz xamisha barkamol insoon
shaxsini tarbiyalashga intilganlar va uz farzandlari, maxalla yoshlari va butun jamiyatning
tarbiyali bulishi uchun kurashganlar. Yoshlarni tarbiyalashda «Mening bolam», «Sening
bolang» deb ajratishmagan. Tarbiya berish xammaning vijdoniy burchi deb karalgan.
Odamzod dunyoga kelibdiki, mudom mukammal timsol axtaradi,
komillikka intilib,
ruxiy najot yulini kidiradi. Shu orzu-intilish samarasi ularok, ma’naviyat boobida bekiyos
kashfiyotlar kilingan.
Komil inson xakidagi ta’limot insonni yuksak kamolotga yetishini kuzda tutadi.
Komillik bu – insonning Yerda kilgan xamma ishlari ma’naviy e’tikod bilan sugorilishidir.
Uzbek xalki uz madaniyati va ma’naviyatida komil insonlarni voyaga yetkazishga katta
e’tibor bergan. Buning natijasida asarlar daavomida aklu zakovatga, komusiy bilim va
kobiliyatga ega bulgan Az-Zamaxshariy, Abu Rayxon Beruniy va Al-Forobiy, Abu Ali ibn
Sino va Al-Xorazmiy, Amir Temur va Ulugbek, Alisher Navoiy va Bobur, Ogaxiy kabi komil
insonlar yetishib chikdi va olamga tanildi. Ular tufayli xalkimiz magrur yashadi,
mexnat
kiladi, doimo xurriyat va erk sari intildi.
Bizga ma’lumki, Abu Ali ibn Sino buyuk komusiy olim sifatida tibbiyot, riyoziyot
(matematika), falakiyot, fizika, kimyo, biologiya, dorishunoslik, ruxshunoslik, fiziologiya,
filologiya, falsafa, axlok va badantarbiya kabi kuplab fanlarning yetuk bilimdoni bulgan.
Uning akl-zakovati, yaratgan asarlari Urta Osiyodagina emas, balki Shark va Garbiy Ovrupo
mamlakatlarida xam xurmat bilan tilga olinadi. U xar tomonlama komillik darajasiga yetgan
ulug inson bulgan. Abu Ali ibn Sino yigirma turt yoshida ilmlarning xammasidan xabardor
bulib, Buxoroda olimlar bilan bulgan baxsda ularni mot kilganligi ma’lum.
Bunday
muvaffakiyatga olim kamolotga erishganligi tufayli muvaffak bulgan edi.
Abu Ali ibn Sino uz xayoti va faoliyati davomida doimo ezgulikka intilgan komil inson
bulgan. Uning nomi va asarlari xamisha tillardan-tillarga, dillardan-dillarga utib yuraveradi.
7
Inson komilikka intilar ekan, zinxor bu intilishning oxiriga yeta olmaydi. Shu bois, men
komilman, kamolatga erishdim, degan odam xato kiladi. Inson uz faoliyati mobaynida,
nukson va kamchiliklarga xam yul kuyadi. Ammo shu nuksonu kamchiliklarni tushunib,
tuzatib ularni takrorlamaslikka xarakat kiladigan kishi barkamol insondir. Bu xakda Alisher
Navoiy shunday degan:
Nokis uldirkim, uzin komil degay,
Komil ulkim, nuksin isbot aylagay.
Inson kamolotiga chek-chegara yuk. Muttasil kamolat sari intilmok – tarakkiyot boisidir.
Kishi umrini baland ximmat bilan boyitmogi shart. Yuksak maksadlar sari intilmok,
insoniyatga naf yetkazib yashashni xayotning mazmuni deb bilmok-ximmat balandlikdan
nishonadir. Alisher Navoiy bu xususda bunday degan:
Birovkim, anga ximmat uldi baland,
Erur olam axli aro arjumand
Ani, anga mufliski yuk ximmati,
Chu yuk ximmati, yuk aning xurmati.
Utmish ma’naviy merosimiz komil inson goyasi bilan charogon. Xazrat Alisher
Navoiy dostonlarining xar biri komillikning uziga xos mezonidir.
Darxakikat, Navoiy asarlarining xar bir saxifasi, misrasi va xulosasida ana shu mezon
zur kuch bilan tashvik etila boradi. Chunonchi, buyuk shoirning «Arba’in» asarida kuyidagi
xikmat, ayniksa, muximdir:
El aro yaxshirok, deding, kimdur,
Eshitib shubxa ayla raf andin.
Yaxshirok bil ana ulus arokim,
Etsa kuprok ulusga naf andin.
Ya’ni, el orasidagi eng yaxshi odam – ulusga (xalkka) kup foyda yetkazgan kishidir.
Inson koinotdagi barcha mavjudotlar ichida xammadan ulugi xisoblanadi.
Uning
kamolati oldida akl xayron koladi, chunki, inson xakikat xakida chukur uylaydi. Kamolat
yuliga chikish uchun u asta-sekin uzligini izlaydi, olimni tanlaydi. Alisher Navoiy «kamol et
kasbkim» deya da’vat kilganlarida komillik uchun zarur juda kup xususiyatlarni nazarda
tutgan. Kishi uzini xirs-ta’ma, nafs, gaflat, nodonlik singari mayllardan poklamsa, xech payt
komil bula olmaydi. «Olam uyi»da yashash – uning fukarosiga aylanishdir. Alisher Navoiy
insonning jaxon farzandi mavkeiga kutarilishini xoxlagan. Xuddi shu mavkeni esa
kamolatning oliy chukkisi deb bilgan.
Navoiy uz davrida komil insonlarni «axli ma’ni» deb bilgan. «Axli ma’ni» bu fikrli
odamlardir. Fikrsiz xaloyikning ongida ma’ni chukurligi bulmaydi. Fikrlash – xakikatni
anglashdir. «Axli ma’ni» deganda okil va dono,
kamtar va olijanob, xakikatparvar va va
fidoiy kishilarni tushunish kerak. Bunday fazilatlarga ega bulgan kishilarning tafakkuri kilishi
keng buladi.
Chunki ular akl oddiy suz va tushunchalardan emas, balki diyonat, adolat, insof,
iymon, ishk, dard tuxfalaridan kamol topgan buladi.
8
Inson guzal xislatlar, yaxshi fazilatlar, nurdek pokiza umid-niyatlar bilan komillikka –
kamolatga intilib boradi. Xayotning xamma achchik-chuchugini, bulardan namunayu ibrat
olib, yashash va yaratish iktidoriga erishadi; inson minglarcha yillar mobaynida boshidan
kechirgan barcha tajriba-saboklaridan xulosa chikarib, munavvar yulga chikkan.
Dunyoda insonga tuxfa etilgan akl ne’mati shunday kudratli kuchki,
u bilan odam
uzini istagan xolatda tarbiya eta oladi, xar kanday azob-mashakkatni, xar kanday yomonlikni,
eng murakkab muammolarni xam akl ne’mati bilan yengadi va xal etadi. Ruxiy kamolat odam
kalbida ezgulikning yuksak koshonasini yaratadi.
Akl-zakovatning kamoli ukish, urganish, taxlil etish, idora kilish, e’tikod kuyish,
xayot tajribasini egallash bilan ruyobga chikadi. Yosh nixolning basavlat daraxtga aylanishi
parvarishga boglik bulganidek, odam bolasining komil inson bulib yetishishi uchun uni
murgaklikdan tarbiyalashga e’tibor berib borish lozim.
